Curuev Sharip, «Orga» zhurnalan kyertachu redaktoran zamestitelj, po'et:
Цуруев Шарип, «Орга» журналан коьртачу редакторан заместитель, поэт:
Tsuruev Sherip, deputy editor in chief of “Orga”, a poet:
De dika xylda shun!
Де дика хуьлда шун!
Good day to you!
Maarsha dooghiila shu derriggie!
Марша догІийла шу дерригге!
Welcome everyone!
"Noxchiin muott a, literatura a qi'aran kyerta problemash" -ishta c'e ju vaj taxna jiicarie jan bilgaljinchu temin.
«Нохчийн мотт а, литература а кхиаран коьрта проблемаш» - ишта цІе ю вай тахна йийцаре ян билгалйинчу темин.
“The main problems for the development of the Chechen language and literature” is a name of the topic we have chosen to discuss today.
Shuna, respublikiehw devzash dolchu wilmanchashna, jaazdarxuoshna massaarnachul a dika xu'ush a, gush a du ocu problemiin bahwanash, problemash jaastaran nieq'ash.
Шуна, республикехь девзаш долчу Іилманчашна, яздархошна массарначул а дика хууш а, гуш а ду оцу проблемийн бахьанаш, проблемаш ястаран некьаш.
You, well-known scientists, writers, know and see the causes behind the problem better than everyone, as well as the ways to resolve the problems.
Shu duosh tollush, duosh qullush, duosh dashca hwyexush duqqa q'ahwyegush, q'ahwiegna naax du.
Шу дош толлуш, дош кхуллуш, дош дашца хьоьхуш дуккха кьахьоьгуш, кьахьегна нах ду.
You are the people who have worked and have been working hard researching a word, forming a word and teaching a word by words.
Cundeela laaramza daac bilggal shu qajqar.
Цундела ларамза дац билггал шу кхайкхар.
Therefore it is no accidental that it were namely you who have been invited.
Cwabolchaarna xietadala tarlo, hoqaara hun do -tie, hoqu t'ama juqq'iexula qin dan huma daac -tie, aella.
Цхьаболчарна хетадала тарло, хІокхара хІун до-те, хІокху тІама юккъехула кхин дан хІума дац-те, аьлла.
Some might think: what these guys are doing and whether these guys have anything else to do amid this war.
Amma vaj daa'ima «t'om bina a» devr daac.
Амма вай даима «тІом бина а» девр дац.
But we do not have ‘to fight a war’ all the time.
Vaj hoqu maxkahw daaxa diezash du,
Вай xIoкxy махкахь даха дезаш ду, яха езаш ю вайн тIаьхьенаш а.
We have to live in this land.
jaaxa jiezash ju vajn t'aehwienash a.
Вай xIoкxy махкахь даха дезаш ду, яха езаш ю вайн тIаьхьенаш а.
our posterity has to live there too.
Cundeela mexkan, q'ooman kyerta a, kyertaza a problemash q'aastuo a xu'ush, ghullaq tuodaran, galdaellarg nisdaran nieq'ash lyexush xila, dieza .
Цундела, мехкан, кьоман коьрта а, коьртаза а проблемаш кьасто а хууш, гІуллакх тодэран, галдаьлларг нисдаран некьаш лоьхуш хила деза.
Therefore, we have to be able to define the important and minor problems of our land, and look for ways to improve the situation and rectify what has gone wrong.
Shuna suunachul dika xae'a muott q'ooman kyerta bilgaluo loorush xilar, fizicheski wuozhallin qieramiel t'aehwa, q'oomana uggarie boqqa qieram muott bajna disar xilar.
Шуна суначул дика хаьа мотт къоман коьрта билгало лоруш хилар, физически Іожаллин кхерамел тІаьхьа, кьомана уггаре боккха кхерам мотт байна дисар хилар.
You know better than me that a language is considered to be the main attribute of a nation, and that the greatest danger for a nation apart from physical disappearance is the loss of the language.
Cundeela, doocca aelcha, vaj jyycu problema hoqu xalchu myriehw a vunuo maewnie a, aktu'aljni a ju.
Цундела, доцца аьлча, вай юьйцу проблема хІокху халчу муьрехь а вуно маьІне а, актуальни а ю.
Therefore, in a nutshell, the problem we are discussing in this difficult time is very meaningful and critical.
San diexar du shyga, shajna xiettarg oolush distxilar.
Сан дехар ду шуьга, шайна хеттарг олуш дист хилар.
I request you to express your opinion.
Q'amiel parghatchu kiepiehw dan megar du, shajna ma xietta.
Къамел паргІатчу кепехь дан мегар ду, шайна ма хетта.
You can speak freely as you wish.
Vaj wilmanan konferenciehw dokladash jiesh daac.
Вай Іилманан конференцехь докладаш еш дац.
We are not delivering reports at a scientific conference.
Hwalxara duosh, Kati, hwyega du -q.
Хьалхара дош, Кати, хьоьга ду-кх.
The first word goes to you, Kati.
Chokaev Kati, filologin wilmaniin doktor, professor, akademik:
Чокаев Кати, филологи н Іилманийн доктор, профессор, академик:
Chokaev Kati, doctor of philological science, professor, academician:
-Barkalla.
- Баркалла.
- Thank you.
Vovshaxqietar -m dika du.
Вовшахкхетар-м дика ду. Ахь дуьйцург-м нийса ду.
It is good to get together.
Ahw dyycurg -m niisa du.
Вовшахкхетар-м дика ду. Ахь дуьйцург-м нийса ду.
What you say is correct.
Amma nislush a daac -qa miel baaxarx, diicarx.
Амма нислуш а дац-кха мел бахарх, дийцарх.
But no matter how much we speak and talk, nothing comes out of it.
As horsh dyycu, hwiexado miel duqa xaan ju.
Ас хІорш дуьйцу, хьехадо мел дукха хан ю.
I have been talking and bringing it up for a long time.
Amma diicarx pajda buj, prakticheski humma a qoochush xylush caxilcha?
Амма дийцарх пайда буй, практически хІумма а кхочуш хуьлуш цахилча?
But is there any use in talking, when practically nothing comes true?
Xalidov Muusa, filologin wilmaniin doktor, professor:
Халидов Муса, филологин Іилманийн доктор, профессор:
Halidov Musa, doctor of philological science, professor
-Kati, vaj hoqu zhurnalie a daexkina, vaj hoqaerga prakticheski diesh humma a daac, q'amielash dar erna du baexcha, niisa daac.
- Кати, вай хІокху журнале а даьхкина, вай хІокхаьрга практически деш хІумма а дац, къамелаш дар эрна ду баьхча, нийса дац.
- Kati, it is not right for us to come to this magazine's office and tell them that there is practically nothing is being done and that talking is a waste of time.
Zhurnalan dieqar hun du?
Журналан декхар хІун ду?
What is the duty of a magazine?
Hwuuna, suuna, hoqaarna, qiechaarna xietash dolchynga la a dyeghna, cwana kiepiehw dwaajaazdina, naaxie dwaaqaachuor du -q.
Хьуна, суна, хІокхарна, кхечарна хеташ долчуьнга ла а доьгІна, цхьана кепехь дІаяздина, нахе дІакхачор ду-кх.
To listen to your, my and their opinions, write them down in some way and deliver them to people.
Hoqaara, qechu zhurnaluo, gazieta shaa aj'a a aj'ina, jux-juxa diicicha, dan huma a ca xylii, t'aaqqa do wiedaluo shaa diirig.
XIoкxapa, кхечу журнало, газета ша айа а айина, юх-юха дийцича, дан xIумa а ца хуьлий, тІаккха до Іедало ша дийриг.
When these guys, another magazine or newspaper raises an issue, talks about it over and over again, then the government has nothing to do and does what it is supposed to do.
Tq'a diica a ca dyycush waad ditcha, cunax humma a ca xylu.
Ткьа дийца а ца дуьйцуш Іад дитча, цунах хІумма а ца хуьлу.
But nothing happens if we stay away from discussing a problem.
Vaj i dyycush dolu duqa xaan ju.
Вай и дуьйцуш долу дукха хан ю.
We have been talking for a long time about it.
Ahw dwaavuolalush aellarg, noxchiin mattahw shi -qo klass xila jiezash xilar, dyycush wash du vaj cq'achunna.
Ахь дІаволалуш аьлларг, нохчийн маттахь ши-кхо класс хила езаш хилар, дуьйцуш Іаш ду вай цкьачунна.
What you said in the beginning that two – three grades in school should be in Chechen is the topic we have so far been talking about.
Cq'a macca a ghullaq xir du hwuuna cunax, vaj diicichahwana.
Цкьа мацца а гІуллакх хир ду хьуна цунах, вай дийцичахьана.
It will happen, as long as we keep talking about it.
Q'ar ca lush.
Къар ца луш.
Without giving in.
Vaj dyycush xilcha, t'exula diica ca dieza.
Вай дуьйцуш хилча, тІехула дийца ца деза.
If we speak about, we should not speak about it superficiously.
Jyhwancara shkola noxchiin mattie jaaqqa jieza baaxarx tye'ush daac, hunda jaaqqa jieza qietash ca xilcha,
Юьхьанцара школа нохчийн матте яккха еза бахарх тоьуш дац, хІунда яккха еза кхеташ ца хилча, цунна бух кечбар - иза вайна тІехь ду.
It is not enough to speak about switching elementary classes to Chechen, when it is not understood why it needs to be switched,
cunna bux kechbar -iza vajna t'iehw du.
Юьхьанцара школа нохчийн матте яккха еза бахарх тоьуш дац, хІунда яккха еза кхеташ ца хилча, цунна бух кечбар - иза вайна тІехь ду.
and it is incumbent on us to provide a foundation for that.
Iza deqq'a vaj noxchii xilarnii, vajna noxchii huma diezarnii aella a daac.
Иза деккьа вай нохчий хиларний, вайна нохчий хІума дезарний аьлла а дац.
It is not purely about us being Chechens and liking our Chechen ways.
I doocurg qin a humnash ma du cigahw.
И доцург кхин а хІумнаш ма ду цигахь.
There is more to it than that.
Hwalxa, quzahw duqqa a yersii a bolush, beeriin boshmash a jolush, noxchiin beerashna shkolie baxalie yersiin muott weemara,
Хьалха, кхузахь дуккха а оьрсий а болуш, берийн бошмаш а йолуш, нохчийн берашна школе бахале оьрсийн мотт Іемара, хьалхарчу классашкахь царна меттан халонаш ца хуьлура.
Before, when we had many Russians here, when we had kindergartens, Chechen children learned the Russian language before going to school,
hwalxarchu klassashkahw caarna mettan xaluonash ca xylura.
Хьалха, кхузахь дуккха а оьрсий а болуш, берийн бошмаш а йолуш, нохчийн берашна школе бахале оьрсийн мотт Іемара, хьалхарчу классашкахь царна меттан халонаш ца хуьлура.
they did not have any difficulties in elementary school.
Hinca swade'na beer, «televizor», «samolet», «avtomat» qin ishtta pxi -jaalx duosh bien xu'ush ca xylu.
ХІинца схьадеъна бер, «телевизор», «самолет», «автомат» кхин иштта пхи-ялх дош бен хууш ца хуьлу.
Now, a kid who comes to school knows ‘a TV’, ‘a plane’, ‘a semiautomatic rifle’ and five –six other words.
Ocu beerana shiega jyhwanca shkoliehw hun jyycu a ca xae'a.
Оцу берана шега юьхьанца школехь хІун юьйцу а ца хаьа.
That kid in the beginning does not even know what he is told at school.
T'aaqqa, dwaaxaettinchunna zhuop ca delcha, hwiexarxuochuo, horsh wovdal bu, horsh humaniex qietash a baac, aella, shien muhar tuuxu,
TIaккxa, дIахаьттинчунна жоп ца делча, хьехархочо, хIорш Iовдал бу, хIорш xIумaнex кхеташ а бац, аьлла, шен мyxIap туху, ткьа бер бер ма ду - цкьа а, шозза а, уьттаза а шега и баьхча, боккьал а ша иштта ду моьттуш кхуьу.
Then, when they do not answer a question, a teacher draws a conclusion that they are stupid and that they do not understand a thing,
tq'a beer beer ma du -
TIaккxa, дIахаьттинчунна жоп ца делча, хьехархочо, хIорш Iовдал бу, хIорш xIумaнex кхеташ а бац, аьлла, шен мyxIap туху, ткьа бер бер ма ду - цкьа а, шозза а, уьттаза а шега и баьхча, боккьал а ша иштта ду моьттуш кхуьу.
but a kid is a kid, and when he is told so once, twice, ten times, he grows up believing that it is really the case.
cq'a a, shozza a, yttazza a shiega i baexcha, boqq'al a shaa ishtta du myettush qy'u.
TIaккxa, дIахаьттинчунна жоп ца делча, хьехархочо, хIорш Iовдал бу, хIорш xIумaнex кхеташ а бац, аьлла, шен мyxIap туху, ткьа бер бер ма ду - цкьа а, шозза а, уьттаза а шега и баьхча, боккьал а ша иштта ду моьттуш кхуьу.
but a kid is a kid, and when he is told so once, twice, ten times, he grows up believing that it is really the case.
Beerash wovdal daac,
Бераш Іовдал дац, вай ваьш до уьш «Іовдал».
Children are not fools;
vaj vaesh do ysh «wovdal».
Бераш Іовдал дац, вай ваьш до уьш «Іовдал».
we ourselves make them ‘fools’.
Cul a hun dan dieza?
Цул а хІун дан деза?
What should be done in stead?
Cq'a beeraca muott biica vuolalush, cunna xu'uchu mattahw q'amiel a diesh, juxa ocu juqq'iexula, ieshahw qin a sahwtash t'e a tyexna, yersiin muott dika waama a biesh, qaanuo 4 -5-chu klassiehw diesharxuo sheeruo dwaavyedu aaghuo kechjan jieza.
Цкьа бераца мотт бийца волалуш, цунна хуъучу маттахь къамел а деш, юха оцу юккьехула, эшахь кхин а сахьташ тІе а тоьхна, оьрсийн мотт дика Іама а беш, кхано 4-5-чу классехь дешархо шеро дІавоьду агІо кечъян еза.
We have to provide a foundation to have a student in the 4-5th grade to proceed smoothly by starting to speak to a child in the language he understands, and meanwhile add more hours if needed to teach him Russian.
Ahw booxu, vaj daa'ima dyycu.
Ахь боху, вай даима дуьйцу.
You say that we speak all the time.
Vajn diicar bien qin dan huma ma daac.
Вайн дийцар бен кхин дан хІума ма дац.
We can do nothing but talk.
Vaeshna gush bolu nieq' biicar du vaj dan diezarg.
Ваьшна гуш болу некь бийцар ду вай дан дезарг.
What we need to do is talk about the path we see.
Shkoliehw i vaj lieluo diezash ma daac.
Школехь и вай лело дезаш ма дац.
We do not have to do it in school.
Nagahw sanna ocunna hara uchebnik, ja posobi jaazjan jiezara vajga swabooxush xilcha, i jaazjar vajna t'iehw du.
Нагахь санна оцунна хІара учебник, я пособи язъян езара вайга схьабохуш хилча, и язъяр вайна тІехь ду.
In case we are told that we need to write a textbook or supplementary material for this or that, writing it is our responsibility.
Nieq' biicar vajna t'iehw du, planash hittuor a.
Некь бийцар вайна тІехь ду, планаш хІиттор а.
Telling about the way to proceed and making plans is our responsibility.
Tq'a cunna kursash vovshaxtuoxar, universitetiehw, institutiehw, uchilisciehw kursash dwaajaallar -i wiedalan dieqar du.
Ткьа цунна курсаш вовшахтохар, университетехь, институтехь, училищехь курсашдІаяллар - и Іедалан декхар ду.
But organizing courses, opening new courses at the university, at the institute and at the technical college is the responsibility of the government.
Aaxcha dwaaxiecar a.
Ахча дІахецар а.
As well as allocating money.
Baq'derg aelcha, t'aehhwarchu sherashkahw vajn cwa a wiedal ocu ghullaqashca baala bolush xilla daac,
Бакъдерг аьлча, тІаьххьарчу шерашкахь вайн цхьа а Іедал оцу гІуллакхашца бала болуш хилла дац, хІинца дерг долчух а тера дац.
To tell the truth, not one of our governments we had during the last years cared about these matters,
hinca derg dolchux a tera daac.
Бакъдерг аьлча, тІаьххьарчу шерашкахь вайн цхьа а Іедал оцу гІуллакхашца бала болуш хилла дац, хІинца дерг долчух а тера дац.
and it does not look as if the present one cares either.
Sharip: -Muusa, doocca aelcha, ishkolashkahw noxchiin muott hwiexaran ghullaq xila ma diezzara dwaahuottiina daac -qa.
Шарип: - Муса, доцца аьлча, ишколашкахь нохчийн мотт хьехаран гІуллакх хила ма деззара дІахІоттийна дац-кха.
Sharip: - Musa, in short, the problem of teaching the Chechen language at schools is not properly organized.
Ishta duj ahw booxurg?
Ишта дуй ахь бохург?
Is this what you are saying?
Muusa: -Noxchiin muott hwiexar -iza shaa q'aestina xaattar du.
Муса: - Нохчийн мотт хьехар - иза ша къаьстина хаттар ду.
Musa: Teaching the Chechen language is a different problem.
As booxurg jyhwancarchu klassashkahw derrigie hwiexar noxchiin mattahw xila dieza booxurg du.
Ас бохург юьхьанцарчу классашкахь дерриге хьехар нохчийн маттахь хила деза бохург ду.
What I say is that all the teaching in elementary school should be conducted in Chechen.
Matematika, waalamdovzar, qin a -jerrigie predmjetash noxchiin mattahw xila jieza.
Математика, Іаламдовзар, кхин а - ерриге предметаш нохчийн маттахь хила еза.
Mathematics, knowledge of nature and other ones – all subjects should be taught in Chechen.
Qietash du, yersiinash joocurg.
Кхеташ ду, оьрсийнаш йоцург.
It goes without saying apart from Russian ones.
Noxchiin muott hwiexarx baq'derg aelcha, suuna jevzash jolchu shkolashkahw i taxana hwyexush a baac q-a.
Нохчийн мотт хьехарх бакъдерг аьлча, суна евзаш йолчу школашкахь и тахана хьоьхуш а бац-кха.
To tell the truth, concerning the teaching of the Chechen language, at schools that I know it is not taught even today.
Muuxa baacii?
Муха баций?
How come it is not?
Nagahw sanna shkolan direktor filolog vuj, cuo i derrig sahwtash shiena swa'yecu.
Нагахь санна школан директор филолог вуй, цо и дерриг сахьташ шена схьаоьцу.
In case a school’s principal is a philologist, he takes all these hours for himself.
Hunda yecu?
ХІунда оьцу?
Why does he take them?
Deera yecu noxchiin muott ca hwiexcha a shiega cwamma a humma a ca oolu deela.
Дера оьцу нохчийн мотт ца хьехча а шега цхьамма а хІумма а а ца олу дела.
He takes them because nobody tells him anything even if the Chechen language is not taught.
Masalaa, fizika, matematika ca hwiexcha, cynga cwa' eerig xir du rajoniehw a, ministerstviehw a.
Масала, физика, математика ца хьехча цуьнга цхьаъ эриг хир ду районехь а, министерствехь а.
For example, if physics or mathematics is not taught, he might be reprimanded by the Ministry.
Noxchiin muott ca hwiexcha, cynga humma a booxush stagga a vaac.
Нохчийн мотт ца хьехча цуьнга хІумма а бохуш стагга а вац.
If the Chechen language is not taught, nobody will tell him anything.
Taxanleerachu diinahw, masalaa, so veexachuohw, shu dolchuohw a xir du iza ishtta,
Таханлерачу дийнахь, масала, со вехачохь, шу долчохь а хир ду иза иштта, нохчийн мотт хьоьхуш а бац-кха.
As of today for example, at the place I live, or at your places, it will be like this,
noxchiin muott hwyexush a baac -qa.
Таханлерачу дийнахь, масала, со вехачохь, шу долчохь а хир ду иза иштта, нохчийн мотт хьоьхуш а бац-кха.
the Chechen language is not taught.
Masalaa, pedinstitutiehw, universitetiehw yersiin otdeleniehw bolchu studentashna noxchiin muott hwyexush a baac.
Масала, пединститутехь, университетехь оьрсийн отделенехь болчу студенташна нохчийн мотт хьоьхуш а бац.
For example, at the pedagogical institute and university students at the Russian departments are not taught Chechen.
Arsanukaev Wabdulla, Diesharan problemiin institutan direktor: -Mylxachu jyrtahw ca hwyexu booxu ahw noxchiin muott?
Арсанукаев Іабдулла, Дешаран проблемийн институтан директор: - Муьлхачу юьртахь ца хьоьху боху ахь нохчийн мотт?
Arsanukaev Abdullah, Director of the Institute for Education Affairs: - In what village did you say the Chechen language is not taught?
Muusa: -Masalaa, so Syelzhiehw wash vu -
Муса: - Масала, со Соьлжехь Іаш ву - тхан юьртахь ца хьоьху-кх нохчийн мотт.
Musa: - For example, I live in Sunja and the Chechen language is not taught at our school.
txan jyrtahw ca hwyexu -q noxchiin muott.
Муса: - Масала, со Соьлжехь Іаш ву - тхан юьртахь ца хьоьху-кх нохчийн мотт.
Musa: - For example, I live in Sunja and the Chechen language is not taught at our school.
Wabdulla: -Bilggal mylxachu shkoliehw?
Іабдулла: - Билггал муьлхачу школехь?
Abdullah: - Which school exactly?
Muusa: -Shi' ju cigahw shkola.
Муса: - Шиъ ю цигахь школа.
Musa: - There are two schools there.
No. 2-chu shkoliehw ca hwyexu.
Муса: №2-чу школехь ца хьоьху.
It is not taught at school #2.
Wabdulla: -Cigahw hwiexiita -m as t'eleeci hwuuna.
Іабдулла: - Цигахь хьехийта-м ас тІелеци хьуна.
Adbullah: I will make sure it will be taught there.
Muusa: -Haan ...?
Муса: - XIaн...?
Musa: What?
Wabdulla: -Ministrie dwaa a aella, i hwiexiita ...
Іабдулла: - Министре дІа а аьлла, и хьехийта...
Abdullah: I will tell the Minister and we shall have it taught there.
Muusa: -Taamash bu -q hwuuna ministrie dwaa aelcha a cigahw hwiexahw.
Муса: - Тамаш бу-кх хьуна министре дІа аьлча а цигахь хьехахь.
Musa: I doubt that it will be taught there even if you tell about it to the Minister.
Ca xu'ush wash ma baac ministerstviehw bersh a.
Ца хууш Іаш ма бац министерствехь берш а.
People at the Ministry know about it.
Cu t'e, cwana shkoliehw hwiexiitarx a qaacham bolush daac.
Цу тІе, цхьана школехь хьехийтарх а кхачам болуш дац.
Moreover, it is not sufficient to have it taught at one school.
Sharip: -Muusa, vajna kyerta jersh juq'ara problemash ju, cwacca dolu masalsh a doocush.
Шарип: - Муса, вайна коьрта ерш юкъара проблемаш ю, цхьацца долу масалш а доцуш.
Sharip: Musa, our main problems are those which are our common problems and not some instances.
Muott hwiexaran ghullaq a, mettan wilmaniehw tallam bar a cwaenadooghush, vovshashca zwie jolush du.
Мотт хьехаран гІуллакх а, меттан Іилманехь таллам бар а цхьаьнадогІуш, вовшашца зІе йолуш ду.
Teaching a language and researching a language are interrelated, and are related to each other.
Tq'a mylxachu t'ieghaniehw du muott wilmaniehw tallaran ghullaq?
Ткъа муьлхачу тІегІанехь ду мотт Іилманехь талларан гІуллакх?
And at what stage is the problem of scientific research of the language?
Qaachambolush duj i?
Кхачамболуш дуй и?
Is it adequate?
Tallamash biesh wilmanchash buj?
Талламаш беш Іилманчаш буй?
Are there scientists doing research works?
Kyerta hun du?
Коьрта хІун ду?
What is important?
Kyertaza hun du?
Коьртаза хІун ду?
What is not important?
As hunda xyettu hwuuna aelcha, t'aehhwarleerachu 10 -15 sharahw vajna kerla naax bevlla juq'a ... Noxchiin q'aam, muott Urartura swadaellii, vuuqahwara swadaellii, qiechahwara swadaellii, booxush, shajn xu'ursh a, ca xu'ursh a dyycush.
Ас хІунда хоьтту хьуна аьлча, тІаьххьарлерачу 10-15 шарахь вайна керла нах бевлла юкъа... Нохчийн къам, мотт Урартура схьадаьллий, вукхахьара схьадаьллий, кхечахьара схьадаьллий, бохуш, шайн хуурш а, ца хуурш а дуьйцуш.
The reason I am asking it is that there are many new people who have emerged in the last 10-15 years… Who say that the Chechen nation originаted in Urartu, in other places and who say other things they have no idea about.
I micchara swadaelliehw a, kyerta suuna i ca xieta -q.
И миччара схьадаьллехь а, коьрта суна и ца хета-кх.
Wherever it originated from, I do not think that is the most important thing.
So govzancha vaac ocu deeq'iehw.
Со говзанча вац оцу декъехь.
I am not an expert in that.
Noxchiin mettan ch'aaghjella jaella grammatika jaac.
Нохчийн меттан чагІъелла яьлла грамматика яц.
The Chechen language does not have a fully developed grammar.
Naaxana niisa jaazjan ca xae'a.
Нахана нийса язъян ца хаьа.
People do not know how to write correctly.
Asa vajn noxchiin jaazdarxuojn, baqqiicheeran a, kegiicheeran a -masseeran booxurg sanna, pro'izvedeniesh zorbanie kechjiesh redaktoran buolx bina.
Аса вайн нохчийн яздархойн, баккхийчеран а, кегийчеран а - массеран бохург санна, произведенеш зорбане кечъеш редакторан болх бина.
I worked as an editor editing the works of our Chechen writers, both young, old ad almost everyone, before they got published.
Cwana tajpana, cwana kiepara jaazjiesh 2 -3 jaazdarxuo vaac aala tarlush hwaal du vajn mattahw.
Цхьана тайпана, цхьана кепара язъеш 2-3 яздархо вац ала тарлуш хьал ду вайн маттахь.
The situation is such that I cannot say that there are 2-3 writers who write the same way in our language.
Uggarie aktu'aljni ghullaq daacar ti-e, noxchiin muott cigarii -vuuqahwarii swabaella a ca booxush, noxchiin mettan grammatika, duosh niisajaazdaran slovarash hittuosh, ocu deeq'iehw buolx bicha?
Уггаре актуальни гІуллакх дацар-те, нохчийн мотт цигарий-вукхахьарий схьабаьлла а ца бохуш, нохчийн меттан грамматика, дош нийсаяздаран словараш хІиттош, оцу декъехь болх бича?
Isn’t the problem of compiling Chechen grammar books and orthography manuals, and the work in that respect more urgent than simply claiming that the Chechen language has originated from these places?
Vajn humma a daac ca booxu as,
Вайн хІумма а дац ца боху ас, амма долуш дерг кхачаме ца хета суна.
I am not saying that we do not have anything,
amma dolush derg qaachamie ca xieta suuna.
Вайн хІумма а дац ца боху ас, амма долуш дерг кхачаме ца хета суна.
but I do not think what we have is sufficient.
Ocu deeq'iehw shuna hun xieta?
Оцу декъехь шуна хІун хета?
What do you think in that respect?
Kati, hwo vistxilahwa.
Кати, хьо вистхилахьа.
Katy, you speak.
Kati: -Quzahw hwala ajbina dolu ghullaq --i walaamat doqqa ghullaq du.
Кати: - Кхузахь хьала айбина долу гІуллакх -- и Іаламат доккха гІуллакх ду.
Katy: The problem raised here is a very important problem.
Muott vaj waamabar cwa' du,
Мотт вай 1амабар цхьаъ ду, цо лелош долу гІуллакх, цуьнан функци шоръяр - и ша ду.
It is one thing to study the language,
cuo lieluosh dolu ghullaq, cynan funkci shorjar -i shaa du.
Мотт вай 1амабар цхьаъ ду, цо лелош долу гІуллакх, цуьнан функци шоръяр - и ша ду.
the function of the language does and the prolem of expanding its function is a different thing.
I shi' q'aastuo dieza vaj uggarie hwalxa.
И шиъ къасто деза вай уггаре хьалха.
We have to separate those two problems first.
Hunda du iza ishtta?
ХІунда ду иза иштта?
Why is it so?
Muott ahw waamabahw a, ocu mettan lielar, ocu mattuo diesh dolu ghullaq shyyrachu t'ieghan t'iehw daacahw, ocu mattax dan humma a daac.
Мотт ахь Іамабахь а, оцу меттан лелар, оцу матто деш долу гІуллакх шуьйрачу тIeгIaн тIexь дацахь, оцу маттах дан xIумма а дац.
Even if you study a language, if the function of that language is not extensive and it is not used extensively, that language is useless.
Waama -m dwo bella dwaabaella latiniin muott a waamabo,
Іама-м дІо белла дІабаьлла латинийн мотт а Іамабо, урартски мотт а Іамабо.
Even the extinct Latin language is studied,
urartski muott a waamabo.
Іама-м дІо белла дІабаьлла латинийн мотт а Іамабо, урартски мотт а Іамабо.
and the Urartu language is studied.
Ocu t'iehw cheqdoolush daac ghullaq.
Оцу тIexь чекхдолуш дац гIуллакх.
The problem does not end at that.
T'aaqqa, suuna xietariehw, hara ghullaq, duj hwuuna, shina deeq'ie dieq'a diezash du: muott waamuor, mettan status, cynan lielar (prakticheski ).
TIaккxa, суна хетарехь, xIapa гIуллакх, дуй хьуна, шина декъе декъа дезаш ду: мотт Іамор, меттан статус, цуьнан лелар (практически).
Then, I think that this problem should be divided into two parts: studying the language, the status of the language, its use (practical).
Nagahw sanna, taxna vajn wiedal karahw dolchu naaxa dwo Rostovie ja Moskva a baxana, txuuna txajn mattana hoqu kiepara status ma jiezara aelcha, cunna dyhwal veer volush vaac cwa a taxanleerachu diinahw.
Нагахь санна, тахна вайн Іедал карахь долчу наха дІо Ростове я Москва а бахана, тхуна тхайн маттана хІокху кепара статус ма езара аьлча, цунна дуьхьал вер волуш вац цхьа а таханлерачу дийнахь.
If any of our government officials were to go to Rostov or Moscow and say that our language needs this kind of the status, there would not be anyone who would oppose the idea today.
T'aaqqa, goj shuna, cunax qietash qaanienna, laamienna xinderg, dysun derg, q'ooman yeshurg devzash, Putinna ja Kazancevna t'e vaxana i ghullaq cheqdaaqa qietash stag vuj -tie vajn wiedaliehw, aella xieta.
TIaккxa, гой шуна, цунах кхеташ кханенна, ламенна хиндерг, дуьсун дерг, къоман оьшург девзаш, Путинна я Казанцевна тІе вахана и гІуллакх чекхдакха кхеташ стаг вуй-те вайн Іедалехь, аьлла хета.
Then, you see, it seems like there is no one in our government who understands what will happen tomorrow, the day after tomorrow, what will remain, and who knows what the nation needs, and who would go to Putin or Kazantsev and accomplish that mission.
Ocuo duoxiina du shaa derrig.
Оцо дохийна ду ша дерриг.
That hinders everything.
Ocuo hwalxa duoxiina a du hara shaa derrig,
Оцо хьалха дохийна а ду хІара ша дерриг, хилларг оцу тІера схьадогІуш а ду.
That hindered everything before,
xillarg ocu t'iera swadooghush a du.
Оцо хьалха дохийна а ду хІара ша дерриг, хилларг оцу тІера схьадогІуш а ду.
and the reality is a result of that.
Vajn kyertiehw cq'a a qietam bolush naax ca xilla.
Вайн коьртехь цкъа а кхетам болуш нах ца хилла.
We have never had sensible people at the helm.
Q'aam xilla disar du kyerta taxanleerachu diinahw.
Къам хилла дисар ду коьрта таханлерачу дийнахь.
As of today, the most important thing is to survive as a nation.
I vajn muott, cul t'aehhwa jooghush jolu kuljtura, iskusstvo, mattaca miel derg dischahwana, qin derg xir dolush du.
И вайн мотт, цул тІаьххьа йогІуш йолу культура, искусство, маттаца мел дерг дисчахьана, кхин дерг хир долуш ду.
As long as our language and then our culture, art, and everything related to the language survive, the rest will come as well.
Amma ysh lardan, caarax xaattarsh hittuo, qoochushdan qietam bolush hwalxa a ca xilla vajn hwaekamash,
Амма уьш лардан, царах хаттарш хІитто, кхочушдан кхетам болуш хьалха а ца хилла вайн хьаькамаш, хІинца а бац.
But we have never had sensible officials and we do not have them now who would take care of them, ask questions about them and implement them.
hinca a baac.
Амма уьш лардан, царах хаттарш хІитто, кхочушдан кхетам болуш хьалха а ца хилла вайн хьаькамаш, хІинца а бац.
But we have never had sensible officials and we do not have them now who would take care of them, ask questions about them and implement them.
So baq'derg dwaa ca aelcha walush vaac.
Со бакъдерг дІа ца аьлча Іалуш вац.
I cannot but say the truth.
Goj shuna, vaj booxu, muott ca hwyexu.
Гой шуна, вай боху, мотт ца хьоьху.
You see, we say that the language is not taught.
Muott muuxa hwyexur bu, ocu mattax, duj hwuuna, pajda yecush ca xilcha cwamma a, guo baeqqina byycush berg yersiin muott xilcha, noxchiin mattiehw cwa a tajpana ghullaq dar doocush xilcha?
Мотт муха хьоьхур бу, оцу маттах, дуй хьуна, пайда оьцуш ца хилча цхьамма а, го баьккхина буьйцуш берг оьрсийн мотт хилча, нохчийн маттехь цхьа а тайпана гІуллакх дар доцуш хилча?
How can a language be taught when no one makes use of the language, when everywhere around us Russian is spoken, and when no business of any kind is conducted in the Chechen language?
I naaxana gush ma du.
И нахана гуш ма ду.
People see that.
Cwana doqqa ghullaq karahw dolchu staga booxu syega (c'e jaaqqa ca lae'a suuna )
Цхьана доккха гІуллакх карахь долчу стага боху соьга (цІе яккха ца лаьа суна) «Вай, Кати, оцу маттах дуо бузур бац хьуна, оцу маттах адам дузур дац, нехан сискал яа ма деза».
A highly postioned offical tells me (I do not want to give his name)
«Vaj, Kati, ocu mattax duo buzur baac hwuuna,
Цхьана доккха гІуллакх карахь долчу стага боху соьга (цІе яккха ца лаьа суна) «Вай, Кати, оцу маттах дуо бузур бац хьуна, оцу маттах адам дузур дац, нехан сискал яа ма деза».
“Well, Kati, that language will not fill up the silo,
ocu mattax adam duzur daac,
Цхьана доккха гІуллакх карахь долчу стага боху соьга (цІе яккха ца лаьа суна) «Вай, Кати, оцу маттах дуо бузур бац хьуна, оцу маттах адам дузур дац, нехан сискал яа ма деза».
and that language will not make people full,
neexan siskal ja'a ma dieza».
Цхьана доккха гІуллакх карахь долчу стага боху соьга (цІе яккха ца лаьа суна) «Вай, Кати, оцу маттах дуо бузур бац хьуна, оцу маттах адам дузур дац, нехан сискал яа ма деза».
people must eat food”.
Oj! Shaa daa vella jisa i siskal, delaw.
Ой! Ша да велла йиса и сискал, делаІ.
Wow! Darn that food!
Naaxa, i shajn muott, ghillaq -ghullaq waalashdiesh, ju'ush ju i siskal, vaj, shaa derrig dwaatesna, dwaaqyessina dovla diezash du ocu siskal t'e baax as t'aaqqa.
Наха, и шайн мотт, гІиллакх-гІуллакх Іалашдеш, юуш ю и сискал, вай, ша дерриг дІатесна, дІакхоьссина довла дезаш ду оцу сискал тІе бах ас тІаккха.
Then I say, people take care of their language and culture while they eat food, do we have to give up, dump everything and get down to eating food.
Hwovsal, vajn qietam muuxa xieta shuna?
Хьовсал, вайн кхетам муха хета шуна?
Look, how do you like our reasoning?
Primitivni, laxarchu t'ieghan t'iehw bu vajcheeran qietam.
Примитивни, лахарчу тІегІан тІехь бу вайчеран кхетам.
Our (official’s) reasoning is at a primitive, low level.
Mettan, literaturan problemash jyycu vaj.
Меттан, литературан проблемаш юьйцу вай.
We are talking about the problems of the language.
Mylxa du vajn literaturan kyerta gerz?
Муьлха ду вайн литературан коьрта герз?
What is the main weapon of our literature?
Masalaa, surt dylluchu stegan kyerta ghirs kistj ju.
Масала, сурт дуьллучу стеган коьрта гІирс кисть ю.
For example, the weapon of a person who paints is a brush
Jaazdarxuochun hun ju?
Яздархочун хІун ю?
What is the writer’s one?
Muott bu -q.
Мотт бу-кх.
It is a language.
Hwalxa Arsanov booxush jaazdarxuo vara -q, taxana -m qin a duqa bu ysh, yersiin mattahw jaazjiesh, shaesh noxchiin jaazdarxuoj du a booxush.
Хьалха Арсанов бохуш яздархо вара-кх, тахна-м кхин а дукха бу уьш, оьрсийн маттахь язъеш, шаьш нохчийн яздархой ду а бохуш.
Before, there was a writer named Arsanov, and today there are many of them who write in Russian and say that they are Chechen writers.
Tq'a i ishta delahw, Pushkin a, Lermontov a noxchiin po'etash bu -q.
Ткъа и ишта делахь, Пушкина, Лермонтов а нохчийн поэташ бу-кх.
And if it is so, Pushkin and Lermontov are Chechen poets as well.
Muott qechu q'ooman a bolush, noxchiin literatura muuxa xylu?
Мотт кхечу къоман а болуш, нохчийн литература муха хуьлу?
How can it be that the language is foreign and the literature is Chechen?
So cunax qietash vaac.
Со цунах кхеташ вац.
I do not understand that.
Qin cwa' du.
Кхин цхьаъ ду.
And then there is one more thing.
Vajn shkoliex «naci'onaljni shkolash» oolu.
Вайн школех «национальни школаш» олу.
Our schools are called ‘national schools’.
Q'ooman muuxa xylu, ocu shkoliehw shozza shi' miel du booxurg a yersiin mattahw xilcha?
Къоман муха хуьлу, оцу школехь шозза шиъ мел ду бохург а оьрсийн маттахь хилча?
How can they be national when at that school a question ‘how much is two multiplied by two’ is asked in Russian?
Laqqahw bolu yersiin wilmanchash a, hwaekamash a dika qieta ocu problemiex.
Лаккхахь болу оьрсийн Іилманчаш а, хьаькамаша дика кхета оцу проблемех.
Russian scientists and officials at the helm understand these problems well.
Vajnash ca qieta.
Вайнаш ца кхета.
Ours do not understand.
Vaj ysh qietuo bieza.
Вай уьш кхето беза.
We must explain it to them.
Ja hu''a dina a cwa huma dan dieza.
Я xIyъa дина а цхьа xIума дан деза.
Or we have to do something somehow.
Shien q'ooman muott boocush literatura xyliila a daac.
Шен къоман мотт боцуш литература хуьлийла а дац.
A nation cannot have literature if it does not have a language.
Bux -muott bu.
Бух - мотт бу.
A language is the foundation.
Hoora mettan shien-shien taruo ju vastash quolla.
XIopa меттан шен-шен таро ю васташ кхолла.
Every language has its own capabilities to create its forms.
Masalaa, japonxuojn mattahw vast shaa tajpa quollalo,
Масала, японхойн маттахь васт ша тайпа кхоллало, оьрсийн меттан гІирсашца васташ кхечу тайпа кхуллу.
For example, a form in the Japanese language is formed one w ay,
yersiin mettan ghirsashca vastash qechu tajpa qullu.
Масала, японхойн маттахь васт ша тайпа кхоллало, оьрсийн меттан гІирсашца васташ кхечу тайпа кхуллу.
and the Russian language tools create forms differently.
Vovshashca dooghush a doocush, gochdan jish a joocush.
Вовшашца догІуш а доцуш, гочдан йиш а йоцуш.
They do not match with each other and cannot be translated.
Noxchiin mettan a ju shien bashxallash.
Нохчийн меттан а ю шен башхаллаш.
Chechen language has its own distinctions.
Cundeela noxchiin mattahw joocu literatura, syega xaetticha, noxchiin ju aala jish jaac.
Цундела нохчийн маттахь йоцу литература, соьга хъаьттича, нохчийн ю ала йиш яц.
Therefore, literature which is not in Chechen, in my opinion, cannot be called Chechen.
Qin cwa' a du.
Кхин цхьаъ а ду.
There is one more thing.
Muusas eer du cunax laecna, wilmanchiex txojsha vu i lieluosh.
Мусас эр ду цунах лаьцна, Іилманчех тхойша ву и лелош.
Musa will speak about it, as we are the two of the scientists dealing with it.
1963-chu sharahw dara myettu suuna i, vajn Sibriexara c'a daexkina masiex sho daelcha, ooxa a xaattar huottiira, shkola q'ooman mattahw xila jieza aella, amma laqahw bolchaara, ca jieza, aella duoxiira.
196З-чу шарахь дара моьтту суна и, вайн Сибрехара цІадаьхкина масех шо даьлча, оха а хаттар хІоттийра, школа къоман маттахь хила еза аьлла, амма лакхахь болчара, ца еза, аьлла дохийра.
I think it was in 1963, several years after we returned from Siberia, we raised the problem that teaching in school should be done in in the nations’ (Chechen) language, but the officials said it should not be and ruined the idea.
Noxchiex bolu naax, as ceeran c'erash ca jooxu, bella dwaabevlla ysh, Daala shiena la'ahw gechdojla caarna, ysh hwalxa a baexna, vajn beerashna yersiin muott dika xu'ur bu, vajn mattax dan huma daac, vaj daaxa dieza booxush, daj-naanoshka zajavleniesh a jaazdojtush, duoxiira i ghullaq.
Нохчех болу нах, ас церан цІераш ца йоху, белла дІабевлла уьш, Дала шена лаахь геч дойла царна, уьш хьалха а баьхна, вайн берашна оьрсийн мотт дика хуур бу, вайн маттах дан хІума дац, вай даха деза бохуш, дай-наношка заявленеш а яздойтуш, дохийра и гІуллакх.
Some Chechens were put in the lead to ruin the idea, I am not going to give their their names, they are dead, May God, if He wills, forgive them, under the pretext that our children will know the Russian language well, that our language is not good for anything, that we must live as well as by making parents write letters.
As sajna ginarg dyycu.
Ас сайна гинарг дуьйцу.
I am saying what I saw.
So cigahw xilla vu.
Со цигахь хилла ву.
I was there.
Suuna hetahw ullie vaellarg cwa Arsaxanov vara, professor.
Суна xIeтaxь улле ваьлларг цхьа Арсаханов вара, профессор.
The one who stood by me back then was professor Arsakhanov.
Txojshi' biexvira, naci'onalist vu aella.
Тхойшиъ бехвира, националист ву аьлла. Тхойшиъ бехвира, националист ву аьлла.
We two were defamed and called nationalists.
Ishtta dwaaduoladella du hara ghullaq.
Иштта дІадоладелла ду хІара гІуллакх.
That is how this matter has kicked off.
I hun du?
И хІун ду?
And what is that?
Muott dwaabeeli -q'aam dwaadeeli, -xae'ara i lieluochaarna,
Мотт дІабели - къам дІа дели, - хаьара и лелочарна, вайчарна-м хууш ца хилла хила а мега, хІунда аьлча башха Іилма долуш нах а бацара хІетахь даржехь хилла вайнах.
The language is gone – a nation is gone, those that were doing it knew it
vajchaarna -m xu'ush ca xilla xila a mega,
Мотт дІабели - къам дІа дели, - хаьара и лелочарна, вайчарна-м хууш ца хилла хила а мега, хІунда аьлча башха Іилма долуш нах а бацара хІетахь даржехь хилла вайнах.
while our people may not have known it,
hunda aelcha bashxa wilma dolush naax a baacara hetahw darzhiehw xilla vajnaax.
Мотт дІабели - къам дІа дели, - хаьара и лелочарна, вайчарна-м хууш ца хилла хила а мега, хІунда аьлча башха Іилма долуш нах а бацара хІетахь даржехь хилла вайнах.
because ‘vainah’ who were holding positions in the government back then were not really well educated.
Tq'a hinca hun dan diezar vaj?
Ткъа хІинца хІун дан дезар вай?
And now what should we do?
So cu t'e vaan ghiertash vu.
Со цу тIe ван гIерташ ву.
I am trying to get to that.
Vajna, duj hwuuna, qechu pachwalqashca dolu ghullaq veeshan mattahw lielalur du booxurg -m baq' daac,
Вайна, дуй хьуна, кхечу пачхьалкхашца долу гІуллакх вешан маттахь лелалур ду бохург-м бакъ дац, я вайга лела а дойтур дац.
We shall not be able to conduct business with other states in our language,
ja vajga liela a dojtur daac.
Вайна, дуй хьуна, кхечу пачхьалкхашца долу гІуллакх вешан маттахь лелалур ду бохург-м бакъ дац, я вайга лела а дойтур дац.
and we shall not be allowed to.
Moskvaca lieluosh jolu juq'amettig vajn mattahw vaj lieluor ju booxurg a, masalaa, vaj dwaadohwyytu kiexat vajn mattahw dohwyytush, caara i shajn mattie dooqqyytush gochdarxuo volush xir du booxurg -i baq' daac.
Москваца лелош йолу юкъаметтиг вайн маттахь вай лелор ю бохург а, масала, вай дІадохьуьйту кехат вайн маттахь дохьуьйтуш, цара и шайн матте доккхуьйтуш гочдархо волуш хир ду бохург - и бакъ дац.
It is not true that the relatioships we maintain with Moscow will be maintained in our language, for example, we will send them a letter in Chechen and they will have a translator to put it into their language.
Vajx cwabolchaara ishtta wovdal humnash juq'a a dooxii, dan diezash a, dalun derg doj'u deela baax as.
Вайх цхьаболчара иштта Іовдал хІумнаш юкъа а дохий, дан дезаш а, далун дерг дойу дела бах ас.
I am saying it because we have some people who bring up such stupid things and spoil the things that we can and must do.
Moskvara baexkina vekalsh bolush, ja mettigiera q'aemniex naax chuohw bolush vajn mattahw q'amiel a, delopro'izvodstvo vajna lielalur jaac.
Москвара баьхкина векалш болуш, я меттигера къаьмнех нах чохь болуш вайн маттахь къамел а, делопроизводство вайна лелалур яц.
We will not be able to speak in our language and conduct business in the presence of representatives who came from Moscow or local people of a different nationality (ethnic group).
Veeshan taruonie hwaezzhina xila ma dieza ghullaq.
Вешан тароне хьаьжжина хила ма деза гІуллакх.
Any matter should be done in accordance with our abilities.
Vajga hun dalur dara taxana?
Вайга хІун далур дара тахана?
What would we be able to do today?
Beer dwaaduolalusshiehw cuo «naana», «daada» aella dwaabuoliina bolu muott buj, i ishkoliehw biiciita bieza.
Бер дІадолалушшехь цо «нана», «дада» аьлла дІаболийна болу мотт буй, и ишколехь бийцита беза.
We have to make a child speak at school the language in which he said ‘mother’, ‘father’ when he first started speaking.
I shkolie swa ma ve'aniehw, hinca hwajn naana jicjie, hwajn muott, tajpa, tuqam dicdie oolii, dwaaduolado hwiexar.
И школе схьа ма веъанехь, хІинца хьайн нана йицъе, хьайн мотт, тайпа, тукхам дицде олий, дІадоладо хьехар.
As soon as a child comes to school, teaching in school starts with the words: now you forget mother, your language, your clan and your tribe
Aagan chyra hwala ma ghaettiniehw ca waamiicha yersiin muott a, wilma a weemar daac myettush ojla jolchu naaxa daaq'azadooxush du vaj.
Аганчуьра хьала ма гІаьттинехь ца Іамийча оьрсийн мотт а, Іилма а Іемар дац моьттуш ойла йолчу наха дакъаздохуш ду вай.
We are being ruined by those people who think that the Russian language cannot be learned and science cannot be learned, if the Russian language is not learned since a child gets out of the cradle.
Diica -m duqqa dara ysh ...
Дийца-м дуккха дара уьш...
There are many things to speak about.
Massaerga diexar du -q, i ghullaq dwaaqyehwush i ghullaq aj'ina dolchu txuuna shajna dalush dolu gho dar.
Массаьрга дехар ду-кх, и гІуллакх дІакхоьхьуш и гІуллакх айина долчу тхуна шайна далуш долу гІо дар.
I have a request to everyone to render us, who have raised this issue and have been working on it, all possible help you can render.
Sharip: -Kati, ahw a, Muusas a dinachu q'amieliin ishta zhamw dan megar du, aella xieta suuna:
Шарип: - Кати, ахь а, Мусас а диначу къамелийн ишта жамІ дан мегар ду, аьлла хета суна:
Sharip - Kati, I think that I can draw the following conclusion from your discourse and Musa’s discourse:
1. Respublikan shkolashkahw jyhwancarchu klassashkahw hwiexar noxchiin mattahw xila dieza.
1. Республикан школашкахь юьхьанцарчу классашкахь хьехар нохчийн маттахь хила деза.
1. Teaching in elementary school at schools in our Republic should be administered in Chechen.
2. Noxchiin mattuo juq'arallin a, pachwalqan a daaxariehw qoochushdiesh dolu ghullaq, funkciesh jish jolluchul shorjan jieza.
2. Нохчийн матто юкъараллин а, пачхьалкхана дахарехь кхочушдеш долу гІуллакх, функцеш йиш йоллучул шоръян еза.
2. The function of the Chechen language in public and state affairs should be expanded beyond what they are now.
Hinca mattax diicina ca wash, literaturan problemash a jiicarie jiesh xilcha, ocu shoolghachu deeq'iexula, Shajxi, hwo vistxila lae'ara suuna.
ХІинца маттах дийцина ца Іаш, литературан проблемаш а йийцаре еш хилча, оцу шолгІачу декъехула, Шайхи, хьо вистхила лаьара суна.
As we are discussin now not only the language problems, but also the literature problems, I would like you, Shaikhi, to speak about that second problem.
Shajxi Arsanukaev Noxchiichyenan xalq'an po'et: -Uggarie hwalxa suuna aala lae'ara:
Шайхи Арсанукаев Нохчийчоьнан халкъан поэт: - Уггаре хьалха суна ала лаьара: моттий, литературий кхиар коьрта тема хила езаш ю-кх вайн массеран.
Shaikhi Arsanukaev, Chechen national poet. - First of all, I would like to say:
muottii, literaturii qi'ar kyerta tema xila jiezash ju -q vajn masseeran.
Шайхи Арсанукаев Нохчийчоьнан халкъан поэт: - Уггаре хьалха суна ала лаьара: моттий, литературий кхиар коьрта тема хила езаш ю-кх вайн массеран.
the main goal of us all should be the development of the Chechen language and literature.
Iza q'ooman tema ju.
Иза къоман тема ю.
That is our national goal.
Q'ooman ideja jaac vajn bilgaljina.
Къоман идея яц вайн билгалйина.
We have not defined a national idea.
Hwalxa a, t'aehwa a, t'om baalalie a televideniehw duqa diicira cunax!
Хьалха а, тІаьхьа а, тІом балале а телевиденехь дукха дийцира цунах!
Before the start of the war and afterwards, we spoke a lot about it on television.
Jan a jaac noxchiin ideja.
Ян а яц нохчийн идея.
There is no Chechen idea.
Uggarie hwalxa, muott ca xilcha -q'aam daac.
Уггаре хьалха, мотт ца хилча - къам дац.
First of all, when there is no language, there is no nation.
Muott boocu q'aam -q'aam daac.
Мотт боцу къам - къам дац.
A nation which does not have a language is not a nation.
Q'aam xilla daaxa, Daala noxchii qyellina du vaj.
Къам хилла даха, Дала нохчий кхоьллина ду вай.
God created us as a Chechen nation.
Noxchii xilla daaxa diezash du vaj.
Нохчий хилла даха дезаш ду вай.
We have to live as Chechens.
I Deelan la'am bu, cq'a delahw.
И Делан лаам бу, цкъа делахь.
Firstly, that is the will of God.
Shozlagha delahw, vaj hu''a dicha a, vaj qin q'aam xila ghiertarx, qin q'aam xir daac daj a, vorhie daj a noxchii xilla xilcha ..
ШозлагІа делахь, вай хІуъа дича а, вай кхин къам хила гІертарх, кхин къам хир дац дай а, ворхІе дайа нохчий хилла хилча...
Secondly, no matter what we do and try to be another nation, we cannot become a different nation when our fathers and ancestors have been Chechens.
Cundeela vajx hoora stag verg, zuda jerg dieqar vu shien deen hwaq' volu k'ant (juow )xilla vaaxa.
Цундела вайх хІора стаг верг, зуда ерг декхар ву шен ден хьакь волу кІант (йоІ) хилла ваха.
Therefore, every man and every woman has a duty to live as a worthy son (daughter) of his (her) father.
Vaj q'aam delahw, noxchii q'aam du booxush lielash delahw, vajna xa'a dieza, q'ooman a dieqarsh du -q dynienan q'aemnashna hwalxaa.
Вай къам делахь, нохчий къам ду бохуш лелаш делахь, вайна хаа деза, къоман а декхарш ду-кх дуьненан кьаьмнашна хьалха.
If we are a nation, and if we say we are a Chechen nation, we must know that we have national duties before the nations of the world.
Masalaa, dynienan kuljtura juqq'ie veeshan nicq' qoochu xazna jilla dieqar duj vajn?
Масала, дуьненан культура юккъе вешан ницкъ кхочу хазна йилла декхар дуй вайн?
For example, do we have to make a contribution to the world culture to the best of our abilities?
Deera du -q, vaj q'aam delahw.
Дера ду-кх, вай къам делахь.
Of course, we do if we are a nation.
I veeshan dieqarsh qoochushdan uggarie hwalxa hun yeshu vajna?
И вешан декхарш кхочушдан уггаре хьалха хІун оьшу вайна?
And what do we need first and foremost to carry out these duties of ours?
Deera yeshu muott.
Дера оьшу мотт.
We certainly need a language.
Delahw ocu mattana orcaxdovla dieza -q vaj.
Делахь оцу маттана орцахдовла деза-кх вай.
In that case we have to render help to that language.
Hinca a vaj orcax ca dovlahw, ca xae'a suuna, vaj maca qietar du, vaj q'aam xilla dwaa maca hyttur du.
ХІинца а вай орцах ца довлахь, ца хаьа суна, вай маца кхетар ду, вай къам хилла дІа маца хІуьттур ду.
If we do not render help now, I do not know when we will understand, when we shall become a nation.
Vaj diicarx, daqqii q'amielash darx ghullaq ca xylu.
Вай дийцарх, даккхий къамелаш дарх гІуллакх ца хуьлу.
Talking and a big talk does not get us anywhere.
Vaj sanna bertahw q'aam daac, vaj sanna yezda q'aam daac, vajl majra q'aam daac, booxush dyycu vaj.
Вай санна бертахь къам дац, вай санна оьзда къам дац, вайл майра къам дац, бохуш дуьйцу вай.
There is no other nation which is as tight-knit as ours, there is no nation which is as courteous as ours, there is no nation braver than us, say we.
Vajn bart baac.
Вайн барт бац.
We have no unity.
Vajn sieda a baac.
Вайн седа а бац.
We do not even have a star.
Cwa siilahw sieda xylu -q q'ooman loorush.
Цхьа сийлахь седа хуьлу-кх кьоман лоруш.
A nation has a treasured star which it respects.
Muott bu vajn,
Мотт бу вайн, и лоруш бац.
We have a language,
i loorush baac.
Мотт бу вайн, и лоруш бац.
but we have no respect for it.
Xalaxietarg hun du aelcha, hwalxa yersiin namjestnikash (hwalxara sekretarash )bolush xillachul vajnash kyertie baexkichwana noxchiin q'ooman ghullaq galdaella -q -Zavgaev velahw, Dudaev velahw, Masxadov velahw a, taxana a.
Халахетарг хІун ду аьлча, хьалха оьрсийн наместникаш (хьалхара секретараш) болуш хиллачул вайнаш коьрте баьхкичхьана нохчийн кьоман гІуллакх галдаьлла- кх - Завгаев велахь, Дудаев велахь, Масхадов велахь а, тахана а.
What is upsetting is that the situation has deteriorated since our people have come to power, whether it was Zavgaev, Dudaev, Maskhadov or today, compared to the time when we were ruled by Russian vicegerents (first secretaries).
Q'ooman ghullaq dic hunda do vaj?
Къоман гІуллакх диц хІунда до вай?
Why do we forget a national issue?
Uggarie kyerta ghullaq dic hunda do vaj?
Уггаре коьрта гІуллакх диц хІунда до вай?
Why do we forget the most important issue?
Noxchiin muott larbaran, qi'uoran, waamuoran, cynan funkciesh shorjaran programma huotta a jina, hinca muq'ana cheqjaaqqa jiezash ju -q vaj.
Нохчийн мотт ларбаран, кхиоран, Іаморан, цуьнан функцеш шоръяран программа xIoттa а йина, хIинца мукьана чекхъяккха езаш ю-кх вай.
We have to at least now develop and complete a program for protecting, developing, studying the Chechen language and expanding its functions.
Nagahw sanna vajn wiedal a delahw, respublika a jelahw, ishtta programma cheqjaaqqa jiezash ju -q vaj.
Нагахь санна вайн Іедал а делахь, республика а елахь, иштта программа чекхъяккха езаш ю-кх вай.
If power is in our hands, and if we a Republic, we have to complete such a program.
Vaj quzahw daaxa diezash ma du, noxchii a xilla vajn maxkahw, qibersh sanna.
Вай кхузахь даха дезаш ма ду, нохчий а хилла вайн махкахь, кхиберш санна.
We do have to live here as Chechens like everyone else does.
I programma pachwalqan programma xila jieza.
И программа пачхьалкхан программа хила еза.
That program should be the state program.
Uggarie hwalxa mettan status bilgaljaaqqa jieza,
Уггаре хьалха меттан статус билгалъяккха еза, аьлча а вайн меттан пачхьалкхан статус чІагІъян еза, хабарш тІера гІуллакх тІе даккха деза.
First and foremost, we have to determine the status of the language,
aelcha a vajn mettan pachwalqan status ch'aaghjan jieza,
Уггаре хьалха меттан статус билгалъяккха еза, аьлча а вайн меттан пачхьалкхан статус чІагІъян еза, хабарш тІера гІуллакх тІе даккха деза.
or to enhance the state language status,
xabarsh t'iera ghullaq t'e daaqqa dieza.
Уггаре хьалха меттан статус билгалъяккха еза, аьлча а вайн меттан пачхьалкхан статус чІагІъян еза, хабарш тІера гІуллакх тІе даккха деза.
and get the problem from talking about it to doing business about it.
Yersiin muott pachwalqan bu,
Оьрсийн мотт пачхьалкхан бу, цунна дуьхьал цхьа а вац.
The Russian language is a state language,
cunna dyhwal cwa a vaac.
Оьрсийн мотт пачхьалкхан бу, цунна дуьхьал цхьа а вац.
no one is against it.
Kati, ahw eelira -q, noxchiin muott liela jish jolush, liela taruo joocush a mettigash ju.
Кати, ахь элира-кх, нохчийн мотт лела йиш йолуш, лела таро йоцуш а меттигаш ю.
Katy, you said, there are instances that the Chechen language can be used cannot be used.
Iza qietash du.
Иза кхеташ ду.
That is understandable.
Noxchiin muott noxchashna juq'ahw muq'anie xila bieza -jyrtahw, gosxoziehw, zavodiehw, iskusstviehw, literaturiehw -noxchii bolchuohw.
Нохчийн мотт нохчашна юкьахь мукьане хила беза - юьртахь, госхозехь, заводехь, искусствехь, литературехь - нохчий болчохь.
The Chechen language should be at least used among the Chechens – in the village, at a state enterprise, factory, art, literature – wherever Chechens are.
I derrigie juxa a dyezna du statusax, mattax dolchu zakonax.
И дерриге юха а доьзна ду статусах, маттах долчу законах.
And then again it all depends on the status and on the law about the language.
Hwiexarx aelcha, uggarie k'ezzig tidam biesh jolu predmet noxchiin muott, literaturii ju -q,
Хьехарх аьлча, уггаре кІеззиг тидамбеш йолу предмет нохчийн мотт, литературий ю-кх, уггаре ледара хьехархо дукха хьолехь нохчийн моттий, литературий хьоьхург ву-кх.
Concerning the teaching, the most neglected subject is the Chechen language and Chechen literature,
uggarie ledara hwiexarxuo duqa hwooliehw noxchiin muottii, literaturii hwyexurg vu -q.
Хьехарх аьлча, уггаре кІеззиг тидамбеш йолу предмет нохчийн мотт, литературий ю-кх, уггаре ледара хьехархо дукха хьолехь нохчийн моттий, литературий хьоьхург ву-кх.
the worst teacher is the one who is teaching the Chechen language and literature.
Baq'derg du iza.
Бакьдерг ду иза.
That is a fact.
Diesharan ministerstvos t'e tidam baxiita bieza.
Дешаран министерствос тІе тидам бахийта беза.
The Education Ministry should focust attention.
Sharipa hwaxiira -q literaturiehw dolu hwaal.
Шарипа хьахийра-кх литературехь долу хьал.
Sharip mentioned the situation in literature.
T'aehhwarchu 10 -12 sharahw noxchiin literaturana, muuxa eer dara iza? -«nycq'ala t'elatar» dina -q iehw daacaruo, aaqqaralluo, hweeq'al daacaruo, xalturanuo.
ТІаьххьарчу 10-12 шарахь нохчийн литературана, муха эр дара иза? - нуьцкьала «тІелатар» дина-кх эхь дацаро, аккхаралло, хьекьал дацаро, халтурано.
In the last 1-12 year, Chechen literature, how would I put it, is under physical ‘attack’ of shamelessness, savagery, stupidity and pot-boilers.
Duqax jolchu pro'izvedeniin cwa a baaram baac,
Дукхах йолчу произведенийн цхьа а барам бац, культура яц я лартІехь мотт а бац.
Most of the literature pieces do not have any size,
kuljtura jaac
Дукхах йолчу произведенийн цхьа а барам бац, культура яц я лартІехь мотт а бац.
do not have any culture,
ja lar t'iehw muott a baac.
Дукхах йолчу произведенийн цхьа а барам бац, культура яц я лартІехь мотт а бац.
or they do not contain any normal language.
Jaazdiesh bersh duqaxbersh yersiex jaazdan ghierta.
Яздеш берш дукхах берш оьрсех яздан гІерта.
Most of those writing try to write in Russian.
As ca baax yersiin mattahw ma jaazdie.
Ас ца бах оьрсийн маттахь ма язде.
I am not saying not to write in Russian.
Amma t'aaqqa hwo noxchiin literatura qi'uosh vaac,
Амма тІаккха хьо нохчийн литература кхиош вац, хьо нохчийн литературан векал а вац.
But then you are not developing Chechen literature,
hwo noxchiin literaturan vekal a vaac.
Амма тІаккха хьо нохчийн литература кхиош вац, хьо нохчийн литературан векал а вац.
and you are not a representative of Chechen literature.
Hwo noxchiin literatura qi'uo ghiertash, q'ooman ghullaq diesh vu ja hwajn knigash aarajooxush, hwajn ghullaq diesh vu -i q'aastuo dieza uggarie hwalxa.
Хьо нохчийн литература кхио гІерташ, кьоман гІуллакх деш ву я хьайн книгаш арайохуш, хьайн гІуллакх деш ву - и кьасто деза уггаре хьалха.
You have to first decide whether you are trying to develop the Chechen literature, or whether you serve the national cause, or whether you are just printing your own books.
Ieshnachuohw, Mamakajevn, qechu duqqa a jaazdarxuojn pro'izvedeniesh 10 -12 mattie jaexna ju.
Эшначохь, Мамакаевн, кхечу дуккха а яздархойн произведенеш 10-12 матте яьхна ю.
When the need arose, the works of Mamakaev and of many other writers were translated into 10-12 other languages.
Ieshnachuohw gochjiir ma ju ysh ...
Эшначохь гочйийр ма ю уьш...
When needed they will be translated too.
Muusa: -Ahw hwajn neenan mattahw dika jaazjiniehw, qiechaara shaesh jooqqur shajn mattie.
Муса: - Ахь хьайн ненан маттахь дика язйинехь, кхечара шаьш йоккхур шайн матте.
Musa: - If you wrote well in your mother tongue, others will put it into their tongue.
Shajxi: -Jaexna ju -q sajnash a 15 -16 mattie.
Шайхи: -Яьхна ю-кх сайнаш а 15-16 матте.
Shaikhi: - Mine have been translated into 15-16 languages.
As jaexna ma jaac ysh.
Ас яьхна ма яц уьш.
I am not the one who translated them.
Nemcuojn, poljskin, finiin, gyrzhiin, kazaxiin i dw. q. mettanashkahw ju ysh.
Немцойн, польскин, финийн, гуьржийн, казахийн и дІ. кх. меттанашкахь ю уьш.
They are translated into German, Polish, Finnish, Georgian, Kazakh and other languages.
Gochjiir ju -q ieshahw, hwaq' jelahw.
Гочйийр ю-кх эшахь, хьакь елахь.
They will be translated if they are needed or deserve to be translated.
Yersiin mattahw jaazja -m megar du.
Оьрсийн маттахь язъя-м мегар ду.
You can write in Russian.
Amma Pushkina francuziin mattahw jaazjina duqa dika stixash ju.
Амма Пушкина французийн маттахь язйина дукха дика стихаш ю.
But Pushkin has a lot of poem written in French
Ysh jevzii cwannie a?
Уьш евзий цхьанне а?
Does anyone know them?
Sharip: -Doocca aelcha, Shajxi, hwuuna xietariehw, literatura mylxxachu q'ooman ju aella bilgaldooqqush kyertanig muott bu -q.
Шарип: - Доцца аьлча, Шайхи, хьуна хетарехь, литература муьлхачу кьоман ю аьлла билгалдоккхуш коьртаниг мотт бу-кх.
Sharip: -In short, Shaikhi, you think that it is the language which sets the literature of any nation apart as a national one.
Ishta duj i?
Ишта дуй и?
Is it so?
Shajxi: -Deera du ,
Шайхи: - Дера ду, хІора меттан шен амал ю.
Shaikhi: - Of course, it is.
hoora mettan shien aamal ju.
Шайхи: - Дера ду, хІора меттан шен амал ю.
Every language has its own character.
Noxchiin mattahw sanna qechu mattahw jaazlur ma jaac.
Нохчийн маттахь санна кхечу маттахь язлур ма яц.
You cannot write in another language as you can in the Chechen language.
Qin cwa xaattar a huttu:
Кхин цхьа хаттар а хІутту: хьанна язйо ахь?
One more question arises:
hwaanna jaazjo ahw?
Кхин цхьа хаттар а хІутту: хьанна язйо ахь?
who do you write for?
Noxchashna jaazjahw -noxchiin mattahw jaazjie,
Нохчашна язъяхь - нохчийн маттахь язъе, оьрсашна язъяхь - оьрсийн маттахь язъе.
If you write for the Chechens – write in the Chechen language,
yersashna jaazjahw -yersiin mattahw jaazjie.
Нохчашна язъяхь - нохчийн маттахь язъе, оьрсашна язъяхь - оьрсийн маттахь язъе.
and if you write for Russians – write in the Russian language.
Vyshta, literatura hweennan mattahw jelahw a, juq'ara ju -
Вуьшта, литература хьеннан маттахь елахь а, юкьара ю - и кхин гІуллакх ду.
In any case, literature is common regardless of what language it is written in
i qin ghullaq du.
Вуьшта, литература хьеннан маттахь елахь а, юкьара ю - и кхин гІуллакх ду.
but that is another problem.
Sharip: -Shajxi, qechu mattahw jaazjar qechu mattahw ojla jarca dyezna duj -tie?
Шарип: - Шайхи, кхечу маттахь язъяр кхечу маттахь ойлаярца доьзна дуй-те?
Sharip: - Shaikhi, does writing in a foreign language means thinking in a foreign language?
Ma jaazjie baaxarx niisa xir duj -tie?
Ма язъе бахарх нийса хир дуй-те?
Will it be correct to tell not to write?
Shajxi: -Niisa xir daac.
Шайхи: - Нийса хир дац.
- It will not be correct.
Shien la'am xila bieza.
Шен лаам хила беза.
You have to have your own wish.
Vaj booxurg, hwaanna, hunda jaazjiesh ju booxurg du.
Вай бохург, хьанна, хІунда язъеш ю бохург ду.
What we are saying is for whom and why to write.
Zorba tuoxarna, kniga aarajaaqqarna dyhwa jaazjiesh ma jaac.
Зорба тохарна, книга араяккхарна дуьхьа язъеш ма яц.
One is not writing for the sake of printing and releasing a book
Q'ooman sa booxush du -q cwa huma.
Къоман са бохуш ду-кх цхьа хІума.
There is a thing called nation’s spirit.
Tq'a noxchiin sa doocu pro'izvedeni suuna gergara jaac, noxchiin q'ooman jaac, ysh cwamma jaazjiniehw a.
Ткъа нохчийн са доцу произведени суна гергара яц, нохчийн къоман яц, уьш цхьамма язйинехь а.
And a book which does not have Chechen spirit is not dear to me or to the Chechen nation, no matter who has written it.
Problemash duqqa a ju.
Проблемаш дуккха а ю.
There are many problems.
Noxchiin uchebnikash, posobiesh ca xilar, knigash aaraxieca boocu aettuo.
Нохчийн учебникаш, пособеш ца хилар, книгаш арахеца боцу аьтто.
The lack of Chechen textbooks and manuals, as well as the lack of financial capability to publish them.
Hwalxa kyyga joozanash dwaadelcha gonorar luora.
Хьалха куьйга йозанаш дІаделча гонорар лора.
In the past, when you would hand in a handwritten manuscript, you were given a fee.
Hinca kniga aaraxieca 50 -60 ezar dieza.
ХІинца книга арахеца 50-60 эзар деза.
Now, you need 50-60 thousand to publish a book.
As michara lur du ?
Ас мичара лур ду?
From where will I give that money?
Hinca taruo jolchuo hu''a a aaraxyecu.
ХІинца таро йолчо хІуъа а арахоьцу.
Now those who have money publish anything.
Cwa a jiicarie jar daac.
Цхьа а йийцаре яр дац.
There is no discussion of a book.
Hwalxa jaazdarxuojn Sojuziehw jiicarie juora.
Хьалха яздархойн Союзехь йийцаре йора.
In the past, a book would be discussed at the Writer’s Union.
Kritika jaac,
Критика яц, критикаш бац.
There is no criticism
kritikash baac.
Критика яц, критикаш бац.
and there are no critics
Xilarie duog -m dooxu.
Хиларе дог-м доху.
Hopefully, there will be.
Sharip: -Barkalla, Shajxi.
Шарип: - Баркалла, Шайхи.
Sharip: - Thank you, Shaikhi.
Ahw booxurg derrigie niisa du.
Ахь бохург дерриге нийса ду.
Everything you are saying is correct.
Noxchiin muottii, literaturii qi'aran problemash vajn respublikiehw uggarie dika jevzachaariex vu Arsanukaev Wabdulla.
Нохчийн моттий, литературий кхиаран проблемаш вайн республикехь уггаре дика евзачарех ву Арсанукаев Іабдулла.
One of those who is familiar with the the problems of developing the Chechen language and literature in our Republic is Arsanukaev Shaikhi.
Hinca, Wabdulla, hwo vistxila lu'ur dara -q.
ХІинца, Іабдулла, хьо вист хила луур дара-кх.
Now, I would like you, Abdulla, to have a say.
Abdulla: -Noxchiin muott, literatura qi'ar duqaxdolchunna, ahw ma aallara, duozadella du shkolax.
Абдулла: - Нохчийн мотт, литература кхиар дукхах долчунна, ахь ма аллара, дозаделла ду школах.
Abdullah: The development of the Chechen language and literature depends mostly, as you said, on a school
Jyhwancara shkola noxchiin mattahw xila jiezar -iza cwaellig cwana aaghuor shiekuonie huma daac.
Юьхьанцара школа нохчийн маттахь хила езар - иза цхьаьллиг цхьана агІор шеконе хІума дац.
The fact that the elementary school should be in the Chechen language is beyond any doubt.
Jyhwancara shkola hwovxa, juqq'iera shkola a xila jieza noxchiin mattahw.
Юьхьанцара школа хьовха, юккъера школа а хила еза нохчийн маттахь.
Not only elementary school, middle school too should be in the Chechen language.
Baq'du, vajn taxanleerachu diinahw taruonash xir jaac noxchiin mattie jyhwancara shkola jaaqqa bien.
Бакъду, вайн таханлерачу дийнахь таронаш хир яц нохчийн матте юьхьанцара школа яккха бен.
However, as of today, we shall have the financial capabilities to switch only elementary school to the Chechen language.
Asa ocunax masiex duosh eer du,
Аса оцунах масех дош эр ду, хІунда аьлча и проблемаш оха толлуш дикка хан ю.
I would like to say a few words about it,
hunda aelcha i problemash ooxa tollush dikka xaan ju.
Аса оцунах масех дош эр ду, хІунда аьлча и проблемаш оха толлуш дикка хан ю.
because we have been studying the problems for a long time.
Jyhhwancara shkola noxchiin mattie jaeqqina jara.
Юьххьанцара школа нохчийн матте яьккхина яра.
The elementary school was switched to the Chechen language.
I dara dwaadaxanchu bweesheran chaqqiengahw.
И дара дІадаханчу бІешеран чаккхенгахь.
It was at the end of the past century.
I jooqquchu xeenahw obkomie liellarg so vara.
И йоккхачу хенахь обкоме лелларг со вара.
I was the one who paid visits to the Regional Committee at the time of the switch.
Hetahw ministr orcaxvaella
XIeтaxь министр орцахваьлла (министраш Iедалх озалуш хуьлуш бу, церан галдала тарлуш дуккха а ду, вайн галдала хІумма а дац) оха и гІуллакх дІадолийра.
A minister came to our aid at the time
(ministrash wiedalx uozalush xylush bu, ceeran galdaala tarlush duqqa a du, vajn galdaala humma a daac )
XIeтaxь министр орцахваьлла (министраш Iедалх озалуш хуьлуш бу, церан галдала тарлуш дуккха а ду, вайн галдала хІумма а дац) оха и гІуллакх дІадолийра.
(ministers happen to be afraid of the government as they have a lot to lose, and we have nothing to lose)
ooxa i ghullaq dwaaduoliira.
XIeтaxь министр орцахваьлла (министраш Iедалх озалуш хуьлуш бу, церан галдала тарлуш дуккха а ду, вайн галдала хІумма а дац) оха и гІуллакх дІадолийра.
and we tackled the problem.
1-chuj, 2 -3-chuj, 3-chuj, 4-chuj klassashna uchebnikash jaazjira .
1-чуй, 2-3-чуй, 3-чуй, 4-чуй классашна учебникаш язйира.
We compiled some textbooks for the 1st, 2nd, 3rd and 4th grades.
4-chu klassan joocurg, vyysh aaraxieca qi'ira txo wiedal duoxalie.
4 чу класан йоцург, вуьйш арахеца кхиира тхо Іедал дохале.
We managed to print all the books except the ones for the fourth grade before the government collapsed.
Cundeela, vaj jyhw juoliina deela, 3 klass noxchiin mattie jaeqqira .
Цундела, вай юьхь йолийна дела, 3 класс нохчийн матте яьккхира.
Therefore, as we had a start, we switched the three grades to the Chechen language.
1993 -94 sho qaachalie du i.
1993-94 шо кхачале ду и.
That was before 1993 – 1994.
Hetahw t'om a baella disira .
XIeтaxь тIoм а баьлла дисира.
We could not continue the work because the war broke out.
I ghullaq taxana dalur dolush a du, diir dolush a du.
И гІуллакх тахана далур долуш а ду, дийр долуш а ду.
We can do that today as well, and we shall do it.
Ocunna yeshush derg cwa' du -wiedalan sacam.
Оцунна оьшуш дерг цхьаъ ду - Іедалан сацам.
There is one thing needed for that – the government’s decision.
Vaj ca dyycush, ca hwiexuosh a daac.
Вай ца дуьйцуш, ца хьехош а дац.
We have been talking about it and mentioning it
Hwiexar (waamuor )noxchiin mattie daaqqaran hwoq'iehw praviteljstvon sacam yeshu.
Хьехар (Іамор) нохчийн матте даккхаран хьокъехь правительствон сацам оьшу.
A decision of the government about the switch in of teaching to the Chechen language is needed.
Ja parlamentuo t'elaaca bieza i sacam.
Я парламенто тІелаца беза и сацам.
Or parliament should make that decision.
Sharip: -T'aehhwarchu xeenahw wiedaliehw bolchaarna t'e daxanii shu, i ghullaq aj'ina?
Шарип: - ТІаьххьарчу хенахь Іедалехь болчарна тІе даханий шу, и гІуллакх айина?
Sharip: - Have you approached anyone in the government about that problem?
Abdulla: -Konsuljtativni qietashuoniehw diicina, hwiexiina ooxa i ghullaq a, vajn mattahw uchebnikash aaraxieca jiezash xilar a.
Абдулла: - Консультативни кхеташонехь дийцина, хьехийна оха и гІуллакх а, вайн маттахь учебникаш арахеца езаш хилар а.
Abdullah: - We discussed and mentioned the issue of a need for publishing textbooks in our language at a consultative meeting.
Txyega eelira hwaekamiex bolchaara, shaesh i ghullaq Kadirovga dwaa a qaachuor du, yeshush jolu xarzh a jyexur ju, aella.
Тхоьга элира хьаькамех болчара, шаьш и гІуллакх Кадыровга дІа а кхачор ду, оьшуш йолу харж а йоьхур ю, аьлла.
Government officials told us that they would convey the issue to Kadirov and ask for the required funds.
Sharip: -Rossin qechu subjektashkahw a juj jyhwancara shkola q'aemniin mettanashkahw?
Шарип: - Россин кхечу субъекташкахь а юй юьхьанцара школа къаьмнийн меттанашкахь?
Sharip: - Is teaching in other regions of Russia done in national languages in elementary school?
Abdulla: -Ju deera.
Абдулла: - Ю дера.
- Of course, it is.
Tatarstaniehw a, Bashkiriehw jerrigie juqq'iera shkola shajn mattahw ju.
Татарстанехь а, Башкирехь ерриге юккъера школа шайн маттахь ю.
All teaching in Tatartstan and Bashkirstan in middle school is done in native languages.
Cigahw, caerca cwaena yersiin shkolash a deera ju.
Цигахь, цаьрца цхьана оьрсийн школаш а дера ю.
And there are certainly Russian schools along with them.
Deeghastaniehw jyhwancara shkola ju q'aemniin mettanashkahw.
ДегІастанехь юьхьанцара школа ю къаьмнийн меттанашкахь.
In Dagestan elementary school is in native languages.
Ghalghajchuohw ledaruo hwaal du.
ГІалгІайчохь ледаро хьал ду.
The situation in Ingushetia is somewat worse.
Cwaccanhwaa 6 -klass shajn mattahw jolush shkolash a ju.
Цхьаццанхьа 6-класс шайн маттахь йолуш школаш а ю.
In some places there are some schools which have the sixth grade taught in their native language.
Jyhwancara shkola noxchiin mattie jaaqqarx a tye'ash daac.
Юьхьанцара школа нохчийн матте яккхарх а тоьаш дац.
It is not enough to switch elementary school to the Chechen language.
Cul laqarchu klassashkahw cwajolu predmetash noxchiin mattahw xiliita tarlush du.
Цул лакхарчу классашкахь цхьа йолу предметаш нохчийн маттахь хилийта тарлуш ду.
It is possible that some subjects in higher grades will also be taught in Chechen.
Masalaa, noxchiin istori, etika, ge'ografi.
Масала, нохчийн истори, этика, географи.
For example: Chechen history, ethics and geography.
Ooxa qu sharahw diesharan plan huottuosh 1 -klassiehw noxchiin mattana k'iranax 8 sahwt bilgaldina.
Оха кху шарахь дешаран план хІоттош 1-классехь нохчийн маттана кІиранах 8 сахьт билгалдина.
When making up a curriculum for this academic year, we assigned 8 hours per week for the Chechen language class in the first grade.
Iza txaessha miel xala cheqdaeqqina suuna xae'a,
Иза тхаьшша мел хала чекхдаьккхина суна хаьа, министре арзаш а дира тхуна.
I know how hard it was for us to pull it off;
ministrie arzash a dira txuuna.
Иза тхаьшша мел хала чекхдаьккхина суна хаьа, министре арзаш а дира тхуна.
and there were complaints made against us to the Minister.
Noxchiin aabat hwiexa xaluo ju,
Нохчийн абат хьеха хало ю, цунна алсам сахьташ деза.
Chechen abacus is hard to teach,
cunna aalsam sahwtash dieza.
Нохчийн абат хьеха хало ю, цунна алсам сахьташ деза.
it requires many hours.
Cundeela dira ooxa i.
Цундела дира оха и.
That is why we did it.
Qechu klassashkahw 5, 6, 7 sahwt lush du noxchiin mattanii, literaturanii.
Кхечу классашкахь 5,6,7 сахьт луш ду нохчийн маттаний, литератураний.
In other grades, 5, 6, 7 hours are assigned to the Chechen language and literature.
Ishtta hwaal du cigahw.
Иштта хьал ду цигахь.
That is the situation there.
I cwa aaghuo ju.
И цхьа агІо ю.
That is one side.
Shoolgha aaghuo jaazdarxuojx, zhurnalistiex, ceeran quollaralliex jyezna ju.
ШолгІа агІо яздархойх, журналистех, церан кхоллараллех йоьзна ю.
The second side depends on writers, journalists and their work.
Ash ma baaxxara, jaazjiesh bersh aalsambevlla.
Аш ма баххара, язъеш берш алсамбевлла.
As you said, the number of those writing has increased.
Ash ma -baaxxara, duqa jaazjo,
Аш ма-баххара, дукха язйо, амма исбаьхьаллин агІо ледара ю, лахъелла.
As you said, a lot is being written,
amma isbaehwallin aaghuo ledara ju, laxjella.
Аш ма-баххара, дукха язйо, амма исбаьхьаллин агІо ледара ю, лахъелла.
but the quality is poor.
Cwana aaghuor qietash a du i.
Цхьана агІор кхеташ а ду и.
On one side it is understandable.
Jaazjiesh bersh duqqa a belahw, ceeran masseeran cwaterra pohma xir daac, muott xa'ar a cwaterra ma daac.
Язъеш берш дуккха а белахь, церан массеран цхьатерра похІма хир дац, мотт хаар а цхьатерра ма дац.
Even though there are many people who write, they all do not have the same talent, and the knowledge of the language is not the same.
Cwana aaghuor, suuna i jaazjiesh bersh duqqa a xilcha dika xieta.
Цхьана агІор, суна и язъешберш дуккха а хилча дика хета.
On one side, I like it that there are many people who write.
Duqqachaarna juq'ahw dikanash aalsam karuo tarlo.
Дуккхачарна юкъахь диканаш алсам каро тарло.
It is possible that among many writers we can find more of the good ones.
Yeshushderg -i duqalla dikallie jierzar du.
Оьшушдерг- и дукхалла дикалле ерзар ду.
What is needed is turning that quantity into quality.
Swaxietariehw, duqqa a jaazjiesh xilarx novq'a daac,
Схьахетарехь, дуккха а язъеш хиларх новкъа дац, язъеш политикаш бу, бизнесменаш бу.
I think it is not a problem that many people are writing,
jaazjiesh politikash bu,
Схьахетарехь, дуккха а язъеш хиларх новкъа дац, язъеш политикаш бу, бизнесменаш бу.
- politicians are writing also.
biznesmenash bu.
Схьахетарехь, дуккха а язъеш хиларх новкъа дац, язъеш политикаш бу, бизнесменаш бу.
and businessmen also.
I humma a daac, ysh shaesh jaazdarxuoj du booxush, novq'a ca ghirtichahwana.
И хІумма а дац, уьш шаьш яздархой ду бохуш, новкъа ца гІиртичахьана.
That is O.K. as long as they do not get in the way saying that they are writers.
Shajxi: -Kritika xila jieza.
Шайхи: - Критика хила еза.
Shaikhi: - There should be criticism.
Abdulla: -Deera jieza .
Абдулла: -Дера еза.
Abdullah: - Of course there should be.
Qin cwa' aala lae'a.
Кхин цхьаъ ала лаьа.
I want to say one more thing.
Vajn quzahw hwaxadelira yersiin mattahw jaazdarx noxchiin literatura juj, jaacii, booxush.
Вайн кхузахь хьахаделира оьрсийн маттахь яздарх нохчийн литература юй, яций, бохуш.
We mentioned here whether it can be considered to be Chechen literature if it is written in Russian.
Suuna xietariehw, yersiin mattahw jaazjiesh xilar vuon daac.
Суна хетарехь, оьрсийн маттахь язъеш хилар вон дац.
I think that writing in Russian is not bad.
Shajxi: -I vuon du ma ca booxu ...
Шайхи: - И вон ду ма ца боху...
Shaikhi: - I am not saying it is bad.
Abdulla: -Masalaa, Arsanov Sawidbejs «Maca devza duottaghalla» yersiin mattahw jaazjina ju.
Абдулла: - Масала, Арсанов СаІидбейс «Маца девза доттагІалла» оьрсийн маттахь язйина ю.
Abdullah: - For example, Arsanov Saidbei wrote in Russian “when friendship is tested”.
I jaacahwaara vajn literaturan cwa aaghuo xir jaacara.
И яцахьара вайн литературан цхьа агІо хир яцара.
If there was no Russian literature, there would not be any of our literature.
Yersiin mattahw jaazjar novq'a daac.
Оьрсийн маттахь язъяр новкъа дац.
Writing in Russian is not a problem.
Amma ceeran pro'izvedeniin isbaehwallin t'iegha hoqu zaamanahwleerachu yersiin jaazdarxuojchul laxara xila ca dieza.
Амма церан произведенийн исбаьхьаллин тІегІа хІокху заманахьлерачу оьрсийн яздархойчул лахара хила ца деза.
But the level of the professionalism of their works should not be lower than that of present day Russian writers.
Masalaa, Ajtmatov Chingiz ghirghazuosha shajn vaac eer ma daac.
Масала, Айтматов Чингиз гІиргІазоша шайн вац эр ма дац.
For example, Kirgyzs won’t say that Aitmatov Chinghiz is not their writer.
Noxchiin problemash, noxchiin ghillaq gojtush jelahw, yersiin mattahw jerg a vajn literatura ju.
Нохчийн проблемаш, нохчийн гІиллакх гойтуш елахь, оьрсийн маттахьерг а вайн литература ю.
If it shows Chechen problems and Chechen customs, then the literature in Russian is our literature as well.
Baq'du, suuna Arsanukaev Shajxi gergara vu yersiin mattahw jaazjechu vajn literaturiel
Бакъду, суна Арсанукаев Шайхи гергара ву оьрсийн маттахь язъечу вайн литераторел, Шайхин произведенеш дукха а еза.
However, Arsunakaev is dearer to me than our writers who write in Russian,
, Shajxin pro'izvedeniesh duqa a jieza .
Бакъду, суна Арсанукаев Шайхи гергара ву оьрсийн маттахь язъечу вайн литераторел, Шайхин произведенеш дукха а еза.
and I love Shaikhy’s works.
Iza shaa ghullaq du.
Иза ша гІуллакх ду.
That is another problem.
Redaktoriin buolx a bu doqqa maewna dolush.
Редакторийн болх а бу доккха маьІна долуш.
An editor’s work is very important.
Masalaa, Gacaevn -vedanxuojn di'alekt ju,
Масала, Гацаевн - веданхойн диалект ю, кхечун - ножаюьртахойниг.
For example, Gatsaev has a Vedensky dialect,
qechun -nozhajyrtaxuojnig.
Масала, Гацаевн - веданхойн диалект ю, кхечун - ножаюьртахойниг.
the other one has a Nojar – Yurt dialect.
Ysh nisjan ma jieza vaj, cwa muott quolla ghiertahw, literaturni muott ban ghiertahw.
Уьш нисъян ма еза вай, цхьа мотт кхолла гІертахь, литературни мотт бан гIepтaxь.
We have to adjust them, if we are trying to create one language, if we are trying to develop a literary language.
Masalaa, Kuotar -jyrtaxuosha" sag" , ooxa -Walxan -jyrtaxuosha" tag", oolu.
Масала, Котар-юьртахоша саг, оха - Іалхан-юьртахоша таг, олу.
For example, people from Kotar – Yurt say ‘sag’ ( a man), we, people from Alkhan – Yurt, say ‘tag’.
Amma niisa derg" stag" du.
Амма нийса дерг стаг ду.
But the correct one is ‘stag’.
Ishtta buolx ban bieza redaktorsha.
Иштта болх бан беза редакторша.
That is the kind of work editors should do.
Redaktaruo mettan normanash qi'uo a jieza, larjan a jieza.
Редактаро меттан норманаш кхиоа еза, ларъян а еза.
An editor should develop language standards and look after them.
Uchebnikiin avtoriin buolx a bu ch'oogha maewnie.
Учебникийн авторийн болх а бу чІогІа маьІне.
The work of textbook writers is also very important.
Nagahw sanna, vajn jaazdarxuochun kniga jiesha xala ju aella, dwaatatta jish jelahw, uchebnik dwaatatta jish jaac.
Нагахь санна, вайн яздархочун книга еша хала ю аьлла, дІататта йиш елахь, учебник дІататта йиш яц.
While we can put aside a writer’s book because it is hard to read, we cannot put aside a textbook.
I la'ahw a, ca la'ahw a waamuo jiezash ju.
И лаахь а, ца лаахь а Іамо езаш ю.
Whether one wants it or not, it should be taught.
Cundeela uchebnikan muott a, stilj a doqqa maewna dolush huma du.
Цундела учебникан мотта, стиль а доккха маьІна долуш хІума ду.
That is why, the language and the style used in a textbook are very important.
Literaturiehw di'alektizmash xila tarlush du.
Литературехь диалектизмаш хила тарлуш ду.
Dialectal words may occur in literature.
Ysh kerla juq'ajaalar dika du.
Уьш керла юкъаялар дика ду.
The emergence of new ones is good.
Amma deshan di'alektni formanash juq'ajaaluor dika daac.
Амма дешан диалектни форманаш юкъаялор дика дац.
But it is not good to introduce dialectal forms of a word.
Masalaa, duqa xaan joocush «Stielawaad» (ja «Orgi» )t'iehw du «qaershimma» aella.
Масала, дукха хан йоцуш «СтелаІад» (я «Орги») тІехь ду «кхаьршимма» аьлла.
For example, not long ago it was written in ‘Stel’ad’ (or Orga) ‘khyarshimma (the two)’.
Iza di'alektni forma ma ju.
Иза диалектни форма ма ю.
It is a dialectal form.
Niisa xir du «caara shimma», «hoqu shimma», ja «ocu shimma» aelcha.
Нийса хир ду «цара шимма», «хІокху шимма», я «оцу шимма» аьлча.
The correct version will be ‘tsara shimma’, ‘hokhu shimma’, or ‘otsu shimma’.
Ocu kieparchu masalsha muott qi'arna gho ca do.
Оцу кепарчу масалша мотт кхиарна гІо ца до.
Those kinds of examples do not help to develop the language.
Ishtta hweelash du -q suuna gush dersh.
Иштта хьелаш ду-кх суна гуш дерш.
These are the circumstances I see.
Caarna t'e tidam baxiiticha, dika xir dara.
Царна тІе тидам бахийтича дика хир дара.
It would be good if they were addressed.
Kati: -Shien lu''uchu mattahw jaazjan cwannie a diexka jish jaac.
Кати: - Шен луъучу маттахь язъян цхьанне а дехка йиш яц.
Kati: - One cannot be forbidden from writing in a language one wants to.
Quzahw dyycush derg hun du?
Кхузахь дуьйцуш дерг хІун ду?
We are talking about something else here.
Noxchiin mattahw jaazjina ca xilcha noxchiin literatura xylii cunax, booxurg du.
Нохчийн маттахь язйина ца хилча нохчийн литература хуьлий цунах, бохург ду.
We are talking whether to consider it to be Chechen literature if it is not written in the Chechen language.
Ghillaqax laecna cwamma a jaazdiir du mylxxachu mattahw a.
ГІиллакхах лаьцна цхьамма а яздийр ду муьлххачу маттахь а.
Anyone will write about customs in any language.
Amma i byycush bolu muott noxchiin ca xilcha, ghillaqash diicarx, noxchiin literatura ca xylu cunax.
Амма и буьйцуш болу мотт нохчийн ца хилча, гІиллакхаш дийцарх, нохчийн литература ца хуьлу цунах.
But if the language spoken is not Chechen, then describing the Chechen customs does not make it Chechen literature.
Ishtta noxchiin shkola a ca xylu, ocu shkoliehw shozza shi' di' xylu booxurg a noxchiin mattahw waamuosh daacahw.
Иштта нохчийн школа а ца хуьлу, оцу школехь шозза шиъ диъ хуьлу бохург а нохчийн маттахь Іамош дацахь.
And school is not Chechen if does not teach how to say two multiplied by two is four in the Chechen language.
Cwa a vaac cwanna a biexkam biesh, ma jaazdie booxush.
Цхьа а вац цхьанна а бехкам беш, ма язде бохуш.
Nobody is forbidding anyone to write.
Quzahw dooghush daac iza.
Кхузахь догІуш дац иза.
That is not the case here.
Vaj dyycurg c'ena professi'onaljni ghullaq du, wilmanan ghullaq du.
Вай дуьйцург цІена профессиональни гІуллакх ду, Іилманан гІуллакх ду.
What we are talking about is purely a professional and a scientific matter.
Di'alektiex aelcha, ysh vajn dwaaqiisa jish jaac.
Диалектех аьлча, уьш вайн дІакхийса йиш яц.
As to the dialects, we cannot throw them away.
Hunda jaac?
ХІунда яц?
Why can’t we?
Swa'iecal Sholoxovn «Tiina Don».
Схьаэцал Шолоховн «Тийна Дон».
Take for example Sholokhov’s “Quietly flows the Don’.
Avtoran literaturni muott bu,
Авторан литературни мотт бу, ткъа персонажийн гІалгІазакхийн диалект ю.
Author’s language is a literary,
tq'a personazhiin ghalghazaqiin di'alekt ju.
Авторан литературни мотт бу, ткъа персонажийн гІалгІазакхийн диалект ю.
but the characters in the book have Cossac dialect.
Vajcheeran avtorsha byycush bolu muott a, turpalxuosha byycush bolu muott a cwa' xylu.
Вайчеран авторша буьйцуш болу мотт а, турпалхоша буьйцуш болу мотт а цхьаъ хуьлу.
Our authors and the characters of their books speak the same language.
T'aaqqa vast muuxa qullu?
TIaккxa васт муха кхуллу?
How do you create a character then?
Personazhiin shaa-tajpalla muuxa xylu?
Персонажийн ша-тайпалла муха хуьлу?
How can characters have idiosyncrasy?
Isbaehwallin literatura a, individu'alizaci booxurg a muuxa xylu cunax?
Исбаьхьаллин литература а, индивидуализаци бохург а муха хуьлу цунах?
How does it transform into literature and individualism?
Shoolgha. Vaj booxu -q, literatura q'ooman sa du.
ШолгІа. Вай боху-кх, литература къоман са ду.
Secondly, we say that literature is a soul of the nation.
Tq'a jaazdarxuochux adamiin sinojn inzhener aella.
Ткъа яздархочух адамийн синойн инженер аьлла.
And a writer is called an engineer of peoples’ souls.
Quzahw hwaxuo lae'a suuna dagahw jisina ghirghazuojn jaazdarxuochuo Sidikbekovs jaazjina «Vajn zaamanan adamash» aella c'e jolu kniga.
Кхузахь хьахо лаьа суна дагахь йисина гІиргІазойн яздархочо Сидикбековс язйина «Вайн заманан адамаш» аьлла цІе йолу книга.
I want to mention here a book by a Kyrgyz writer Sidikbekov embedde titled “People of our time” which has left a lasting impression in me.
Cunna Stalinski sovghat a delira.
Цунна Сталински совгІат а делира.
It received a Stalin prize.
As jieshna 1948-chu sharahw.
Ас ешна 1948-чу шарахь.
I read it in 1948.
Cul hwalxa i ghirghazuoj cwa taamashiina batosh a jolush, aaquo naax xietara,
Цул хьалха и гІиргІазой цхьа тамашийна батош а йолуш, акхо нах хетара, суна уьш бевзаш ца хиллера.
I imagined those Kyrgyzs to be some strange, somewhat savage people with ugly faces;
suuna ysh bevzash ca xilliera.
Цул хьалха и гІиргІазой цхьа тамашийна батош а йолуш, акхо нах хетара, суна уьш бевзаш ца хиллера.
I had not known them.
As i kniga jieshcha xi'ira suuna, ghirghazuoj muuxa naax bu.
Ас и книга ешча хиира суна, гІиргІазой муха нах бу.
When I read that book, I found out what kind of people Kyrgyzs are.
Ocu knigiehw gira suuna ghirghazuojn q'ooman sa.
Оцу книгехь гира суна гІиргІазойн къоман са.
In that book I saw the national soul of the Kyrgyzs.
Ocu tajpana noxchiin q'ooman duog, sa gojtush jolchu vajn isbaehwallin literaturiehw cwana pro'izvedenin c'e jaaqqal suuna.
Оцу тайпана нохчийн къоман дог, са гойтуш йолчу вайн исбаьхьаллин литературехь цхьана произведенин цІе яккхал суна.
Name me any book in our literature (belle-lettre) which reveals the heart and the soul of Chechen nation in the same way.
Vajn ghillaqash, teezietash, aamalsh i. q. dw. ma jarra gojtush jerg jaan -m jaac.
Вай гІиллакхаш, тезеташ, амалш и кх дІ. ма ярра гойтуш ерг ян-м яц.
There is not one which shows our customs, funerals, and characteristics the way they are.
Ghirzaghuoj -m ju,
ГІирзагІой-м ю, вайн яц.
Kyrgyzs have one,
vajn jaac.
ГІирзагІой-м ю, вайн яц.
but we do not.
Abdulla: -Sharip, suuna juxa a matta t'evaan lae'ara.
Абдулла: - Шарип, суна юха а матта теван лаьара.
- Abdullah: - Sharip, I wanted to return to the language.
Uggarie hwalxa mettan hwoq'iehw zakon xila dieza.
Уггаре хьалха меттан хьокъехь закон хила деза.
First of all, there should be a law on the language.
Wiedal dwaa a hyettina, parlament quollajella jaelcha uggarie hwalxa t'e'ieca diezash duj.
Іедал дІа а хІоьттина, парламент кхоллаелла яьлча уггаре хьалха тІеэца дезаш дуй.
It should be adopted first of all once the government and Parliament are formed
Cuo bilgal jooqqur ju mettan status a,
Цо билгал йоккхур ю меттан статус а, цигара дІа хир ду программа тІеэцар а.
It will define the status of the language,
cigara dwaa xir du programma t'e'iecar a.
Цо билгал йоккхур ю меттан статус а, цигара дІа хир ду программа тІеэцар а.
whence will come the adoption of the program.
Muusa: -Cwa huma eer dara as.
Муса: - Цхьа хІума эр дара ас.
Musa: - I would like to say one thing.
Katis eelira, vajn wiedal mettax ca doolu aella.
Катис элира, вайн Іедал меттах ца долу аьлла.
Kati said that our government is not taking any action.
I mettax daelcha a, cuo dan humma a daac.
И меттах даьлча а, цо дан хІумма а дац.
Even if it takes an action, it cannot do anything.
Abdulla: -Taxana -m daac .
Абдулла: - Тахана-м дац.
Abdullah: - Not today.
Muusa: -Shoolgha, Kati, vajn mattana darzh Moskvahw ja Rostovehw lur daac,
Муса: - ШолгІа, Кати, вайн маттана дарж Москвахь я Ростовехь лур дац, луш дац, я дала догІуш а дац.
Musa: - Secondly, Kati, the status of our language will not be granted either in Moscow or Rostov,
lush daac,
Муса: - ШолгІа, Кати, вайн маттана дарж Москвахь я Ростовехь лур дац, луш дац, я дала догІуш а дац.
for it is not granted [there]
ja dala dooghush a daac.
Муса: - ШолгІа, Кати, вайн маттана дарж Москвахь я Ростовехь лур дац, луш дац, я дала догІуш а дац.
and should not be granted there.
Vajn mettan darzh, pachwalqan darzh vaj dyycush delahw, dala diezarg vajn veeshan parlament ju.
Вайн меттан дарж, пачхьалкхан дарж вай дуьйцуш делахь, дала дезарг вайн вешан парламент ю.
If we are talking about the status of our language, about the status of our government, it is the Parliament which should grant it.
Cq'achunna i joocush ju,
Цкъачунна и йоцуш ю, амма цхьа хІума-м ду...
For now, there is no Parliament,
amma cwa huma -m du ...
Цкъачунна и йоцуш ю, амма цхьа хІума-м ду...
but there is one thing…
Hinca martiehw -apreliehw referendum jiir ju, booxu -q.
ХІинца мартехь-апрелехь референдум йийр ю, боху-кх.
They say that a referendum will be held in March – April
Nagahw sanna vaj massuo a mettax a vaella, ocu konstituci juqq'iehw i mogha ca jaazbajtahw, pachwalqan muott noxchiinig bu (yersiinig pachwalqan status jolush bu jerrigie Rossiehw -iza qajquo yeshush daac )ca jaazdajtahw, qaanuo i zakon parlamentie t'e'iecalur daac.
Нагахь санна вай массо а меттах а ваьлла, оцу конституци юккъехь и могІа ца язбайтахь, пачхьалкхан мотт нохчийниг бу, аьлла (оьрсийниг пачхьалкхан статус йолуш бу ерриге Россехь - иза кхайкхо оьшуш дац) ца яздайтахь, кхано парламенте и закон тІеэцалур дац.
If we all do not take an action and make the line inserted into that Constitution that the Chechen language is an official language, (the Russian language has that status throughout all of Russia – that should not be stated), later on the Parliament will not be able to adopt that law.
Konstitucin dyhwal xir du i.
Конституцин дуьхьал хир ду и.
That will be a violation of the Constitution.
Abdulla: -Ocu t'iehw doolush duj -tie i mattax derg?
Абдулла: - Оцу тIexь долуш дуй-те и маттах дерг?
Abdullah: - Does the language problem end at that?
Muusa: -Xa'ac suuna --m.
Муса: - Хаац суна-м.
Musa: - I do not know.
Sharip: -Shawraani, ahw hwajna xietariehw, mettan, literaturan problemash bilgal jaaxa lae'ara suuna.
Шарип: - ШаІрани, ахь хьайна хетарехь, меттан, литературан проблемаш билгал яха лаьара суна..
Sharip: - Shairani, I would like you to outline the language and literature problems the way you see them.
Dzhambekov Shawraani, NPU-n noxchiin literaturan a, foljkloran a kafedran zavedujusci, docent: -Uggarie hwalxa, hara vaj vovshiexqietar dika a du.
Джамбеков ШаІрани, НПУ-н нохчийн литературан а, фольклоран а кафедран заведующи, доцент: - Уггаре хьалха, хІара вай вовшехкхетар дика а ду.
Dzhambekov Shairani, head of NPU’s faculty of the Chechen literature and folklore, lecturer: - First of all, it is good that we have got together.
Shuna, «Orgiehw» bolchaarna, Deela reeza a xylda.
Шуна, «Оргехь» болчарна, Дела реза а хуьлда.
Thank you and those who work at ‘Orga’.
Vaj diicarie terra bien hara problemash cwana a naaxana xu'ur jaac.
Вай дийцаре терра бен хІара проблемаш цхьана а нахана хуур яц.
People will know about these problems only if we speak about them.
Hara q'amielash dicha bien probliemax dog lozush cwa naax bu -q, cwa guo bu -q aella, naaxana dwaaxa'ar xir daac, uggarie hwalxa wiedaliehw bolchaarna.
XIapa къамелаш дича бен проблемах дог лозуш цхьа нах бу-кх, цхьа го бу-кх аьлла, нахана дІахаар хир дац, уггаре хьалха Іедалехь болчарна.
Only if we speak about it people, and first of all, those in the government will know that there are people, that there is a group of people who are concerned about the problem.
Problemash jaasta jiezar wiedaliehw ma du.
Проблемаш ястаезар Іедалехь ма ду.
It is up to the government to resolve the problems.
Taxanaleernig sannachu zaamanchuohw hara ghullaq duolalusshiehw, diica ca yeshush, massaara t'elaaca dieza.
Таханалерниг санначу заманчохь хІара гІуллакх долалушшехь, дийца ца оьшуш, массара тІелаца деза.
In the time like this everyone should approve of an issue like this one from the beginning, and not discuss it.
Cul t'aehwa vaj dwaatietta a dieza, hinca Wabdulghara vovshaxbiettaluchu Sovetiehw a.
Цул тІаьхьа вай дІатетта а деза, хІинца ІабдулгІара вовшахбетталучу Советехь а.
After that we have to push it, including at the Council at which Abdullah’s colleagues get together.
Iza uggarie gerga ju wiedalna.
Иза уггаре герга ю Іедална.
It is the closest to the government.
Juj ?
Юй?
Is it?
Vaj massanhwaa diica dieza, universitetiehw, qiechanhwaa «gorga stuol» jina a, gazetashkahw a.
Вай массанхьа дийца деза, университетехь, кхечанхьа «горга стол» йина а, газеташкахь а.
We have to speak everywhere, at the university and at other places by organizing ‘the round table’, and in newspapers.
Ocu xorsha ca dovlahw, vaj kuoga -metta hyttur daac,
Оцу хорша ца довлахь, вай кога-метта хІуьттур дац, кхуьур бац мотт а, йоза а, литература а.
If we do not take that course, we will not get our footing;
qy'ur baac muott a, jooza a, literatura a.
Оцу хорша ца довлахь, вай кога-метта хІуьттур дац, кхуьур бац мотт а, йоза а, литература а.
language, literacy and literature will not be developed.
Taxana vaj vovshaxtuoxarna «Orga» zhurnalan redakcina barkalla aala lae'a juxa a.
Тахна вай вовшахтохарна «Орга» журналан редакцина баркалла ала лаьа юха а.
I want to thank again the staff of the magazine “Ogra” for getting us together today.
Hwalxa, so zhima volush, txan naana dyeshush xilla oolush xezniera suuna.
Хьалха, со жима волуш, тхан нана доьшуш хилла олуш хезнера суна.
In the past, when I was a child, I heard that my mother happened to have been studying.
So 4 -5-chu klassiehw volush, suuna hwiexa xae'ar -q shi klass jaeqqina jolchu txan naanna.
Со 4-5-чу классехь волуш, суна хьеха хаьар-кх ши класс яьккхина йолчу тхан нанна.
My mother who finished two grades knew how to teach me when I was in the 4th -5th grades.
Shien mattahw, noxchiin mattahw, 34-chu sharahw hwiexna xilliera cuo,
Шен маттахь, нохчийн маттахь, 34-чу шарахь хьехна хиллера цо, математикан «примераш» йора цо нохчийн маттахь.
She taught in 1934 in her language in Chechen
«matematikan primerash» juora cuo noxchiin mattahw.
Шен маттахь, нохчийн маттахь, 34-чу шарахь хьехна хиллера цо, математикан «примераш» йора цо нохчийн маттахь.
and she solved math problems in Chechen.
Cwa qin ziedellarg dara.
Цхьа кхин зеделларг дара.
There was another experience.
Wabdulla, ahw ma -aallara, mettan ghullaq zakon t'e daaluo dieza,
Іабдулла, ахь ма-аллара, меттан гІуллакх закон тІе дало деза, вуьшта-м xIapa хабар а хилла дуьсур ду.
Abdullah, as you said, the language problem should be legitimated,
vyshta -m hara, xabar a xilla, dysur du.
Іабдулла, ахь ма-аллара, меттан гІуллакх закон тІе дало деза, вуьшта-м xIapa хабар а хилла дуьсур ду.
or else it will remain being a mere talk.
Muott iesha mettig vaj vaessha liexa jieza.
Мотт эша меттиг вай ваьшша леха еза.
We ourselves should look for places where Chechen is needed.
Ca yeshu deela, ca loxu deela taxana shkoluo swalush bolu studentash txuuna gush bu.
Ца оьшу дела, ца лоху дела тахна школо схьалуш болу студенташ тхуна гуш бу.
Because it is not needed and the places are not looked for, we see the quality of students produced by school today.
Cwa huma xaetticha, ja dwaajaazdajta vyelcha, humma a ca xu'ursh, «w» elp ca devzarsh a nisbella.
Цхьа хІума хаьттича, я дІаяздайта воьлча, хІумма а ца хуурш, «І» элп ца девзарш а нисбелла.
There are those who did not know anything and when asked a question or asked to write down something and there were those who were not familiar with the letter ‘I’.
I singattamash vajn juq'ara bu.
И сингаттамаш вайн юкъара бу.
These are our common concerns.
Dyhhwara daac,
Дуьххьара дац, дийцина а ду.
And it is not something new,
diicina a du.
Дуьххьара дац, дийцина а ду.
it has been discussed.
Literatura muuxa xir ju, ocu matta t'iera swa ca xilcha?
Литература муха хир ю, оцу матта тІера схьа ца хилча?
How can there be any literature when it is not in that language.
Amma shina mattahw xilcha, shinnie a mattahw jerg tidamiehw ca laattiicha ca dovlu vaj.
Амма шина маттахь хилча, шинне а маттахь ерг тидамехь ца латтийча ца довлу вай.
But if it is in two languages, we cannot but keep an eye on both of them.
Literaturan qi'ar mattaca swa du.
Литературан кхиар маттаца схьа ду.
Development of literature is related to a language.
Qin a deza du -q vaj i taxana diicarie daaqqar.
Кхин а деза ду-кх вай и тахна дийцаре даккхар.
It is even more important that we are discussing it today.
Bwozza deza du -q i, cq'a a ca xillachul a.
БІозза деза ду-кх и, цкъа а ца хиллачул а.
It is hundred times more important than it has ever been.
Hara vaj dyyciila naaxana xa'a dieza.
XIapa вай дуьйцийла нахана хаа деза.
People should be aware that we talk about it.
Hwazhahwa, ysh hun diesh bu, juoxiinachu, aettachu ghaala uohwa a xevshina, ysh hun dyycush bu, aella xietar du.
Хьажахь, уьш хІун деш бу, йохийначу, аьттачу гІала охьа а хевшина, уьш хІун дуьйцуш бу, аьлла хетар ду.
One might think, look, what they are talking about sitting down in a destroyed, wiped out city.
Wabdulla, hwan institutan uggarie boqqa aettuo bu -q, shi klass bien ca jahw a, noxchiin mattahw kechjan.
Іабдулла, хьан институтан уггаре боккха аьтто бу-кх, ши класс бен ца яхь а, нохчийн маттахь кечъян.
Abdullah, your institute has the best opportunity to prepare at least two grades in Chechen.
Vajn parlament qi'alie, kuoga jaxalie xaan jeer ju,
Вайн парламент кхиале, когаяхале хан ер ю, вай цуьнга хьоьжуш Іан ца деза.
It will take time before our Parliament develops and gains its footing,
vaj cynga hwyezhush wan ca dieza.
Вайн парламент кхиале, когаяхале хан ер ю, вай цуьнга хьоьжуш Іан ца деза.
we should not sit idle and wait for it to happen.
Sharip: -Eljbrus, literaturan tallamxuo a, kritik a volchu hwuuna muuxa go mettan, literaturan taxanleera problemash?
Шарип: - Эльбрус, литературан талламхо а, критик а волчу хьуна муха го меттан, литературан таханлера проблемаш?
Sharip: - Elbrus, as a researcher and a critic of literature, how do you perceive the current language and literature problems?
Muott qi'ar dyezna duj literaturaca?
Мотт кхиар доьзна дуй литератураца?
Is the development of a language linked to literature?
I hwalxara du.
И хьалхара ду.
That is the first thing.
Shoolgha. Cwabolu noxchiin mattahw jaazjiesh xillarsh yersiin mattie bovlush, yersiex jaazdiesh xillarsh noxchiin mattie bevlla mettigash ju.
ШолгІа. Цхьаболу нохчийн маттахь язъеш хилларш оьрсийн матте бовлуш, оьрсех яздеш хилларш нохчийн матте бевлла меттигаш ю.
Secondly, some writers who wrote in the Chechen language before are now switching to the Russian language, and there are instances when writers who wrote in Russian are switching to the Chechen language.
I hunda du?
И хІунда ду?
Why is it so?
Cwana mattahw aala calush derg qechu mattahw aalalush xila tarloj i?
Цхьана маттахь ала цалуш дерг кхечу маттахь алалуш хила тарлой и?
Is it because that something which cannot be said in one language can be said in another language?
Minka'ilov Eljbrus, NPU-n noxchiin literaturan a, foljkloran a kafedran docent, kritik: -As cq'a hwalxa mattax eer dara.
Минкаилов Эльбрус, НПУ-н нохчийн литературан а, фольклоран а кафедран доцент, критик: . - Ас цкъа хьалха маттах эр дара.
Minkailov Elbrus: lecturer at the faculty of Chechen literature, folrkore at the NPU (Chechen Pedagogical University), critic: - I would first say about language.
Muott qi'ar uggarie hwalxa literatura qi'arca dyezna du, suuna xietariehw.
Мотт кхиар уггаре хьалха литература кхиарца доьзна ду, суна хетарехь.
Development of a language is dependent on the development of literature, I think.
Hunda aelcha duqahwoolahw kerla dieshnash, uggarie hwalxa, jaazdarxuochuo juq'adooxu.
ХІунда аьлча дукха хьолахь керла дешнаш, уггаре хьалха, яздархочо юкъадоху.
Because, for the most part, a writer introduces new words.
Masalaa, vast quolla.
Масала, васт кхолла.
For instance: to create an image of a character.
Xalq'an aamalca, foljkloraca dooghush vast quollarx to'am a bina vaj wiiniehw, kerlachu kiepara metaforash, epitetash, tropash, kerla dieshniin cwanaqietarsh juq'a ca daexniehw, muott ocu foljkloran baaramiehw bisina xir bara.
Халкъан амалца, фольклораца догІуш васт кхолларх тоам а бина вай Іийнехь, керлачу кепара метафораш, эпитеташ, тропаш, керла дешнийн цхьанакхетарш юкъа ца даьхнехь, мотт оцу фольклоран барамехь бисина хир бара.
If we had been satisfied with national character, an image which fits in with folklore and if new metaphors, terms, paths, new word combinations had not been introduced, a language would have stayed at that folklore level.
Vajn literaturan juq'ara nieq' muuxa bu?
Вайн литературан юкъара некъ муха бу?
What is our common literary path?
T'exula dolu humanash gajtarna t'iera cwana stegan sinxa'aman k'orgienash, ojlaniin daaxar gajtarca q'aestash bu -q.
ТІехула долу хІуманаш гайтарна тІера цхьана стеган синхааман кІоргенаш, ойланийн дахар гайтарца къаьсташ бу-кх.
It stands out as a path which depicts the depth of human feelings, the life of thoughts by showing supeficials things.
Cynca dyezna duqqa a dieshnash quollalo,
Цуьнца доьзна дуккха а дешнаш кхоллало, литературехь девза уьш цкъа хьалха.
Many new words appear due to that,
literaturiehw devza ysh cq'a hwalxa.
Цуьнца доьзна дуккха а дешнаш кхоллало, литературехь девза уьш цкъа хьалха.
they become known in literature first.
Masalaa, slovarj t'iehw hwovsa,
Масала, словарь тІехь хьовса, «са» бохучу дешан орам болуш ши дош хир ду- кх: сингаттам, синкъерам.
For example, look in the dictionary,
«sa» booxuchu deshan uoram bolush shi duosh xir du -q: singattam, sinq'ieram.
Масала, словарь тІехь хьовса, «са» бохучу дешан орам болуш ши дош хир ду- кх: сингаттам, синкъерам.
there are only two words which have a stem ‘ca (soul)’ : ‘сингаттам (boredom, sadness, sad news)’, ‘синкъерам (‘party’, ‘entertainment’).
Tq'a literaturiehw sinlazam, sinxa'am, sinhwiexam, sinbwaerzalla, sink'ezgalla booxu dieshnash quolladella lardash vovshaxqietarca.
Ткъа литературехь синлазам, синхаам, синхьехам, синбІаьрзалла, синкІезгалла боху дешнаш кхолладелла лардаш вовшахкхетарца.
And in literature the words синлазам (dolor), синхаам (feeling), синхьехам (intuition, instinct, sixth feeling), синбIаьрзалла (depression, dejection, despondency), синкIезгалла (meanness, callousness) have been formed by connecting bases.
Ishtta masalsh qin a karuor du.
Иштта масалш кхин а карор ду.
We will find more of similar examples.
Wilmanchasha a qullu kerla dieshnash.
Іилманчаша а кхуллу керла дешнаш.
Scientists too concoct new words.
I dieshnash xalq'uo t'elaeccha -dysu,
И дешнаш халкъо тІелаьцча - дуьсу, тІе ца лацахь и дешнаш дов.
These words remain if people accept them,
t'e ca laacahw i dieshnash dov.
И дешнаш халкъо тІелаьцча - дуьсу, тІе ца лацахь и дешнаш дов.
and if they don’t they disappear.
Masalaa, hincalca sbornikiex" gulam" oolura vaj,
Масала, хІинцалца сборникех гулам олура вай, масех стихийн книгийн тІехь гулар ду яздина...
For example, until now, we used to call collection of stories – ‘гулам’ (collection),
masiex stixiin knigiin t'iehw" gular" du jaazdina ...
Масала, хІинцалца сборникех гулам олура вай, масех стихийн книгийн тІехь гулар ду яздина...
in several poetry books ‘гулар’ is written…
Shawraani: -Dwaadyedush laetta ...
ШаІрани: - ДІадоьдуш лаьтта...
Shairani: - It is leaving…
Muusa: - Ghur daac.
Муса: - ГIyp дац.
Musa: - It will not leave.
Masdar ma du i,
Масдар ма ду и, цIердош ма дац и.
It is a masdar,
c'erduosh ma daac i.
Масдар ма ду и, цIердош ма дац и.
not a noun.
Eljbrus: -«Sbornik» sanna, iza a c'erdieshniex tera xylu.
Эльбрус: - «Сборник» санна, иза а цІердешнех тера хуьлу.
Elbrus: - Like ‘Сборник ’ (collection in Russian) it is similar to the noun.
"Isbaehwallin pro'izvedeni" metta qin cwa duosh juq'adaaluo ghiertash bu -govzar aella.
«Исбаьхьаллин произведени» метта кхин цхьа дош юкъадало гІерташ бу - говзар аьлла.
They are trying to use another word in place of "belles-lettres story"-
Vajna 30-chu sherashkahw" kombajn" t'e ca yecush, " k'a'oorurg" oolush a wiina, cu xeenahw i slovar juq'a a daxiitina, zorbaniehw a xilla.
Вайна 30-чу шерашкахь «комбайн» тІе ца оьцуш, «кІаорург» олуш а Іийна, цу хенахь и словарь юкъа а дахийтина, зорбанехь а хилла.
We refused to accept the word ‘combiner’ and used ‘кIaopypг’, and at the time the word was put down in the dictionary and was used in writing.
Daa'im xalq'uo shaa q'aastado mylxanig t'e'yecur du,
Даима халкъо ша къастадо муьлханиг тІеоьцур ду, муьлханиг дуьтур ду.
A nation chooses itself which word to accept
mylxanig dytur du.
Даима халкъо ша къастадо муьлханиг тІеоьцур ду, муьлханиг дуьтур ду.
and which one to reject.
Shoolghachu problemiex aelcha.
ШолгІачу проблемех аьлча.
About the second problem.
Katis booxu, noxchiin mattahw jaazjina jaacahw, noxchiin literatura jaac.
Катис боху, нохчийн маттахь язъйина яцахь, нохчийн литература яц.
Kati says that it is not Chechen literature, if it is not written in Chechen.
Iza duqa jiicina a, jevzash a problema ju.
Иза дукха йийцина а, евзаш а проблема ю.
It is a well known problem, which has been discussed a lot.
Iza vajga taxana jist jaaqqalur jolush jaac.
Иза вайга тахна йист яккхалур йолуш яц.
We will not be able resolve it today.
Delahw a, as sajna xietarg eer dara cunax.
Делахь а, ас сайна хетарг эр дара цунах.
Nevertheless, I will say what I think about it.
Suuna noxchiin jaazdarxuo noxchiin mattahw jaazjiesh xilcha, tovsh du.
Суна нохчийн яздархо нохчийн маттахь язъеш хилча, товш ду.
I think it is good if a Chechen writer writes in Chechen.
Delahw a, bahwanash tajp-tajpana xylu.
Делахь а, бахьанаш тайп-тайпана хуьлу.
However, there are different reasons.
Chyehwaarchu ghullaqashna pro'izvedeniesh, aarahwaarchu ghullaqashna pro'izvedeniesh booxush, literatura jyeq'ush suuna naggahw bien gina daac,
Чоьхьарчу гІуллакхашна произведенеш, арахьарчу гІуллакхашна произведенеш бохуш, литература йоькъуш суна наггахь бен гина дац, амма вайн а масал долуш ду - Айдамировс шен нохчаша гІиллакх-гІуллакх ца леладарх долу дийцарш ша нохчашна яздина, оьрсийн матте дохийла ца лаьара бохура, шен цхьа а хІума ара ца йоккхучу хенахь а.
I have rarely seen division in literature based on the principle: stories for internal matters and stories for external matters;
amma vajn a masal dolush du -
Чоьхьарчу гІуллакхашна произведенеш, арахьарчу гІуллакхашна произведенеш бохуш, литература йоькъуш суна наггахь бен гина дац, амма вайн а масал долуш ду - Айдамировс шен нохчаша гІиллакх-гІуллакх ца леладарх долу дийцарш ша нохчашна яздина, оьрсийн матте дохийла ца лаьара бохура, шен цхьа а хІума ара ца йоккхучу хенахь а.
but we have an example of that –
Ajdamirovs shien noxchasha ghillaq -ghullaq ca lieladarx dolu diicarsh shaa noxchashna jaazdina, yersiin mattie dooxiila ca lae'ara booxura, shien cwa a huma aara ca jooqquchu xeenahw a.
Чоьхьарчу гІуллакхашна произведенеш, арахьарчу гІуллакхашна произведенеш бохуш, литература йоькъуш суна наггахь бен гина дац, амма вайн а масал долуш ду - Айдамировс шен нохчаша гІиллакх-гІуллакх ца леладарх долу дийцарш ша нохчашна яздина, оьрсийн матте дохийла ца лаьара бохура, шен цхьа а хІума ара ца йоккхучу хенахь а.
Aidamirov used to say that he had written stories about Chechens not following good manners for Chechens, and that he did not want them to be translated into Russian, even at the time when none of his works were published.
Ysh noxchashna, qieta a qietta, shajn saqtiex dwaaq'aastuo, chyehwaarchu diezarshna jaazdina du shaa booxura cuo.
Уьш нохчашна, кхета а кхетта, шайн сакхтех дІакъасто, чоьхьарчу дезаршна яздина ду ша бохура цо.
He used say that he had written them for internal needs - to make Chechens understand and get rid of shortcomings.
Taxanleerchu diinahw vajna vovshiex derrig huma xae'a.
Таханлерчу дийнахь вайна вовшех дерриг хІума хаьа.
Nowadays, we know everything about each other.
Massaarna a xae'a vajna, hunda bu hara baala, buoxamash hunda bu ...
Массарна а хаьа вайна, хІунда бу хІара бала, бохамаш хІунда бу...
Everyone knows why we have this disaster, why have these tragedies.
Massuo a huma a xu'ush du.
Массо а хІума а хууш ду.
Everything is known.
Tq'a vajx dyycush derg shaatajpa du.
Ткъа вайх дуьйцуш дерг ша-тайпа ду.
And what is said about us is a different thing.
Chwavolchu jaazdarxuochuo shiega noxchiin mattahw jaazlusshiehw, gochdarxuo lyexush, cynca dyycush lielachul, shiega shoolghachu mattahw a jazlo deela, cu mattahw dwaa'oolu shien dagahw derg.
Цхьаволчу яздархочо шега нохчийн маттахь язлушшехь, гочдархо лоьхуш, цуьнца дуьйцуш лелачул, шега шолгІачу маттахь а язло дела, цу маттахь дІаолу шен дагахь дерг.
Some writers, even though they can write in Chechen, in stead of looking for a translator and talking to him, and because he can write in the second language, express in that language what is on their mind.
Masalaa, Nunuev Sajd Hwamzata -cynan quollaralliex hoorannan shien shiena xietarg xir du -«Jilbazan yemar» kniga noxchiin mattahw jaazjina ju.
Масала, Нунуев Сайд Хьамзата - цуьнан кхоллараллех хІораннан шен шена хетарг хир ду - «Йилбазан оьмар» книга нохчийн маттахь язйина ю.
For example, Hunuev Said – Hamzat, everyone probably has his own opinion about his books – wrote the book “The lifetime of the Devil” in Chechen.
I noxchiin literatura ju.
И нохчийн литература ю.
That is Chechen literature.
«Naaxi, proroki, sudjbi» -yersiin mattahw jaazjina ju,
«Нахи, пророки, судьбы» -оьрсийн маттахь язйина ю, и нохчийн литература яц?
“Nahs (collective name of Chechens and Ingush), prophets, destinies” is written in Russian,
i noxchiin literatura jaac?
«Нахи, пророки, судьбы» -оьрсийн маттахь язйина ю, и нохчийн литература яц?
and that is not Chechen literature?
As, dax ca dan cwa huma eer dara.
Ас, дах ца дан цхьа хІума эр дара.
I would say one thing not to take your time.
Literatura -juq'ara qietam bu.
Литература - юкъара кхетам бу.
Literature is a common concept.
I xalq'an sa delahw, shien pro'izvedeni qullush volchu, jaazdarxuochun sa du pro'izvedeniehw bilgaldoolush derg.
И халкъан са делахь, шен произведени кхуллуш волчу, яздархочун са ду произведенехь билгалдолуш дерг.
If it is a nation’s soul, it is the soul of a writer, of the one who is creating a piece of literature which is revealed in that piece.
I shien ojla jaran kiep, shien sa dolush ja doocush vu -
И шен ойла яран кеп, шен са долуш я доцуш ву -цуьнга хьаьжжина хуьлу цунах я нохчийн, я цхьанне а воцу поэт, я и поэт ца хилар гучудолу.
He either has his way of thinking, his own soul or he does not have it –
cynga hwaezzhina xylu cunax ja noxchiin, ja cwannie a voocu po'et,
И шен ойла яран кеп, шен са долуш я доцуш ву -цуьнга хьаьжжина хуьлу цунах я нохчийн, я цхьанне а воцу поэт, я и поэт ца хилар гучудолу.
that reveals whether he is a Chechen, or no one’s poet,
ja i po'et ca xilar guchudoolu.
И шен ойла яран кеп, шен са долуш я доцуш ву -цуьнга хьаьжжина хуьлу цунах я нохчийн, я цхьанне а воцу поэт, я и поэт ца хилар гучудолу.
or whether he is a poet at all.
Suuna xietariehw, ishtta du.
Суна хетарехь, иштта ду.
I think it is so.
Cuo cq'a noxchiin mattahw jaazjiesh a xilla, i yersiin mattie vaelliehw, i jaazdarxuo volchyra dwaa voolu aella daac.
Цо цкъа нохчийн маттехь язъеш а хилла, и оьрсийн матте ваьллехь, и яздархо волчуьра дІа волу аьлла дац.
It does not mean that one has stopped being a writer if he used to write in the Chechen language and if he switched writing in the Russian language.
Muusa: -Vaj taxana diicinachynan zhamw dan vyelcha, noxchiin literaturan pro'izvedeni laara megar ju, i noxchiin mattahw jaazjina xilchahwana.
Муса: - Вай тахана дийциначун жамІ дан воьлча, нохчийн литературан произведени лара мегар ю, и нохчийн маттахь язйина хилчахьана.
Musa: - Summing up what we have talked about today, one can consider it to be a piece of Chechen literature as long as it is written in Chechen.
Cwa Eljbrus voocchuo, massaara i booxu.
Цхьа Эльбрус воцчо, массара и боху.
Everyone except Elbrus says that.
Noxchiin mattahw jaazjichahwana noxchiin literatura laarar niisa ca xylu, hoquo ma -baaxxara,
Нохчийн маттахь язйичахьана нохчийн литература ларар нийса ца хуьлу, хІокхо ма-баххара, шен са а, шен къоме болуш болу безама, шен къам ларар юкъахь долуш йолу произведени нохчийн маттахь а елахь, и кхоччуш нохчийн литература хуьлу.
Considering something to be belonging to the Chechen literature as long as it is written in Chechen is not right, a s he said,
shien sa a, shien q'oomie bolush bolu biezam, shien q'aam laarar juq'ahw dolush jolu pro'izvedeni noxchiin mattahw a jelahw, i qoocchush noxchiin literatura xylu.
Нохчийн маттахь язйичахьана нохчийн литература ларар нийса ца хуьлу, хІокхо ма-баххара, шен са а, шен къоме болуш болу безама, шен къам ларар юкъахь долуш йолу произведени нохчийн маттахь а елахь, и кхоччуш нохчийн литература хуьлу.
it is a full-fledged piece of Chechen literature if it contains his soul, love of his nation and respect for his nation and is written in Chechen.
Vaj booxurg hun du?
Вай бохург хІун ду?
What do we say?
Nagahw shkoliehw hwyexush jolchu noxchiin literaturiehw jaazdarxuochuo yersiin mattahw jaazjina roman xir joocii ishta a xu'ush du.
Нагахь школехь хьоьхуш йолчу нохчийн литературехь яздархочо оьрсийн маттахь язйина роман хир йоций ишта а хууш ду.
It is known anyway that there will not be a novel written by a Chechen author in Russian taught in Chechen literature class.
Noxchiin mattie jaeqqina jelahw, dika a jelahw, jaxiita megar du.
Нохчийн матте яьккхина елахь, дика а елахь, яхийта мегар ду.
If it is put into Chechen, and if it is good, it can be included into teaching.
Shajxi: - Hunda joxyytu?
Шайхи: - ХІунда йохуьйту?
Shaikhi: - Why is it included?
Muusa, Gogolj hweenan jaazdarxuo vu?
Муса, Гоголь хьенан яздархо ву?
Musa, whose writer is Gogol?
Muusa: -Ukra'inec vu.
Муса: - Украинец ву.
Musa: - He is Ukrainian.
Shajxi: -Amma jaazdarxuo yersiin ma vu i.
Шайхи: - Амма яздархо оьрсийн ма ву и.
Shaikhi: - But he is a Russian writer.
Sharip: - Literaturax dolchu wilmaniehw i problema hwiexiina ju.
Шарип: - Литературах долчу Іилманехь и проблема хьехийна ю.
Sharip: - That problem is discussed in literature.
Isbaehwallin pro'izvedeni mylxachu q'ooman ju booxurg muuxa bilgaldaaqqa dieza: iza jaazjinchu mattaca, ja ojlajaran kiepaca, idejni hwiezhamashca?
Исбаьхьаллин произведени муьлхачу къоман ю бохург муха билгал даккха деза: иза язйинчу маттаца, я ойлаяранкепаца, идейни хьежамашца?
How should a nation determine which nation’s belles-lettres story it is: by the language it was written in, mentality, or by ideological views?
Eljbrus: -Wilmaniehw «dvujazichie» aella t'e'iecna termin juj?
Эльбрус: - Іилманехь «двуязычие» аьлла тІеэцна термин юй?
Elbrus: - Does science recognize term “bilingualism”?
Iza taxanleerachu zaamanan cwa aamat ma du.
Иза таханлерачу заманан цхьа амат ма ду.
That is an attribute of the modern time.
Vajn daaxariehw shi muott xilcha literatura hunda xila ca mega shina mattahw?
Вайн дахарехь ши мотт хилча литература хІунда хила ца мега шина маттахь?
If we have two languages in our life, why cannot literature be bilingual?
Vaj derrigie a shi muott byycush xilcha ...
Вай дерриге а ши мотт буьйцуш хилча...
If we all speak two languages…
Muusa: Noxchiin mattahw shuortta pro'izvedeniesh ju -q, cwa a noxchiin aamal ca gojtush.
Муса: - Нохчийн маттахь шортта произведенеш ю-кх, цхьа а нохчийн амал ца гойтуш.
Musa: - There are many stories in Chechen which do not show any of Chechen traits.
Suuna cwa huma -m xae'a.
Суна цхьа хІума-м хаьа.
I know one thing.
Noxchashna taxana texkina vuon c'erash joj'ush, vajn dika ghillaqash, aamalsh dynienna jovzyytush, yersiin mattahw kniga jaazjina noxchuo as noxchiin jaazdarxuo looru -q.
Нохчашна тахана техкина вон цІераш йойуш, вайн дика гІиллакхаш, амалш дуьненна йовзуьйтуш, оьрсийн маттахь книга язйина нохчо ас нохчийн яздархо лору-кх.
I consider a Chechen, who wrote a book in Russian to remove bad names given to Chechens and which describe our good customs and manners to the world, to be a Chechen writer.
Shajxi: -Oj, boqq'al dika du -q ishtta kniga xilcha.
Шайхи: - Ой, боккъал дика ду-кх иштта книга хилча.
Shaikhi: - Hey, it is really good if there is such a book.
Cunna dyhwal mila vu?
Цунна дуьхьал мила ву?
Who is against it?
Vaj booxurg noxchiin muott larbar du.
Вай бохург нохчийн мотт ларбар ду.
We are talking about protecting the Chechen language
Noxchiin mettan literatura ju.
Нохчийн меттан литература ю.
and Chechen literature.
Sharip: -Po'et volu Gacaev Sawid t'eve'na vajna.
Шарип: - Поэт волу Гацаев СаІид тІевеъна вайна.
Sharip: - Poet, Gatsaev Said, visited us.
Sawid, ahw aalahw, taxana noxchiin mettan, literaturan hwuuna xietariehw kyerta jersh mylxa problemash ju.
СаІид, ахь алахь, тахана нохчийн меттан, литературан хьуна хетарехь коьрта ерш муьлха проблемаш ю.
Said, which problems of Chechen language and Chechen literature are the most important?
Gacaev Sawid, po'et: -Cq'a uggar hwalxa cwa huma diica lae'a suuna.
Гацаев СаІид, поэт: - Цкъа уггар хьалха цхьа хІума дийца лаьа суна.
Gatsaev Said, poet: - First of all, I want to tell one story.
Sowip -Molla a, Iznor -Molla a vyycu xezna xir vu shuna,
СоІип-Молла а, Изнор-Молла а вуьйцу хезна хир ву шуна, Дала даржехь лакха бохийла уьш.
You may have heard about Soip – Mollah and Iznor – Mollah,
Daala darzhiehw laqa booxiila ysh.
СоІип-Молла а, Изнор-Молла а вуьйцу хезна хир ву шуна, Дала даржехь лакха бохийла уьш.
may God enhance their status.
Sowip -Mollina masa muott xae'a tie aella xaettina, booxu, Iznor mollie.
СоІип-Моллина маса мотт хаьа те аьлла хаьттина, боху, Изнор молле.
They say that Iznor-Molla was once asked how many languages Soip – Mollah knew.
Bwee sov muott xae'a, aella xilla Iznoras.
БІе сов мотт хаьа, аьлла хилла Изнорас.
Iznor-Molla said that he (Soip – Mollah) knew over 100 languages.
Vuuqunna xu'ush a xilla, booxu.
Вукхунна хууш а хилла, боху.
And they say that that he (Soip – Mollah) indeed knew them.
T'aaqqa Sowip -Mollas juq'a a iqqina eelira, booxura:
ТIaккxa СоIип-Моллас юкъа а иккхина элира, бохура: «И б1е мотт массарна а хаа аьлла а дац, хаа гІоьртича а гІуллакх а хир дац.
Then, Soip-Mollah butted in and said:
"I bwee muott massaarna a xa'a aella a daac,
ТIaккxa СоIип-Моллас юкъа а иккхина элира, бохура: «И б1е мотт массарна а хаа аьлла а дац, хаа гІоьртича а гІуллакх а хир дац.
“Not everyone should know 100 languages,
xa'a ghyerticha a ghullaq a xir daac.
ТIaккxa СоIип-Моллас юкъа а иккхина элира, бохура: «И б1е мотт массарна а хаа аьлла а дац, хаа гІоьртича а гІуллакх а хир дац.
and if one tries to learn them he will not be able to.
Noxchiin muott dika waamabie,
Нохчийн мотт дика Іамабе, нохчийн маттахь алалур доцуш хІума дац шуна».
Study the Chechen language well,
noxchiin mattahw aalalur doocush huma daac shuna».
Нохчийн мотт дика Іамабе, нохчийн маттахь алалур доцуш хІума дац шуна».
there is nothing you cannot say in Chechen”.
Naaxie duqa ladiighina as.
Нахе дукха ладийгІина ас.
I listened to people a lot.
Sibriehw dolush adamiin vovshashca yyrash dika jara,
Сибрех долуш адамийн вовшашца уьйраш дика яра, хІетахь синкъерамашка лелаш а, тхайн да волчу богІучу нахе а ладоьгІуш Іийна со дукха.
People had good relationships each other when they were in Siberia.
hetahw sinq'ieramashka lielash a, txajn daa volchu booghuchu naaxie a ladyeghush wiina so duqa.
Сибрех долуш адамийн вовшашца уьйраш дика яра, хІетахь синкъерамашка лелаш а, тхайн да волчу богІучу нахе а ладоьгІуш Іийна со дукха.
Back at the time, I spent much time attending parties and listening to people who would visit our father.
Ch'ieghardiguo sanna, oolush du -q vajn, ishtta sheera, kycie byycush muott bara ceeran.
ЧІегІардиго санна, олуш ду-кх вайн, иштта шера, куьце буьйцуш мотт бара церан.
They spoke the Chechen language smooth and beautiful like a swallow as we say.
Taxanleerachu diinahw ocu naaxana sanna muott xu'ush stag vaac c'e jaaqqa.
Таханлерачу дийнахь оцу нахана санна мотт хууш стаг вац цІе яккха.
Nowadays, I cannot give a name of one man who knows the language as well as those people did.
Q'iibella muott.
Къийбелла мотт.
The language has become poor.
Q'iibina.
Къийбина.
It has been made poor.
30-chu sherashkahw mollanash hallakbina.
30-чу шерашкахь молланаш хІаллакбина.
Mullahs were annihilated in the thirties.
Ysh bara uggarie dika noxchiin muott xu'ursh.
Уьш бара уггаре дика нохчийн мотт хуурш.
They were the ones who knew the Chechen language better than anyone else.
Cq'a hwalxa dika shien q'ooman muott waamiicha, beerana qin muott a dika weemar bu.
Цкъа хьалха дика шен къоман мотт Іамийча, берана кхин мотт а дика Іемар бу.
Only when a child first learns his own language, he will learn any other language.
Taxna, baq'du, problemash duqa ju, ... masalaa, izza uchebnikash ca xilar a ...
Тахна, бакъду, проблемаш дукха ю, масала, изза учебникаш ца хилар а...
Today, however, there are many problems, such as the absence of textbooks.
Sharip: -Wabdulla, hwalxa sovetan zaamanahw, xietariehw, wiedaluo uchebnikash hittuochaarna t'edyllush xilla «Lenin, parti» xiestuosh jolu pro'izvedeniesh juq'ajaxiita i dw. q. a.
Шарип: - Іабдулла, хьалха советан заманахь, хетарехь, Іедало учебникаш хІитточарна тІедуьллуш хилла «Ленин, парти» хестош йолу произведенеш юкъаяхийта и дІ. кх. а.
Sharip: - Abdullah, back in the soviet time, it looked like the government would assign to textbook compilers to include stories praising ‘Lenin, Party’ and so on into it.
Tq'a taxana muuxa q'aastuo jo ash uchebnikash juq'ajoxyytu pro'izvedeniesh a, avtorsh a?
Ткъа тахана муха къасто йо аш учебникаш юкъайохуьйту произведенеш а, авторш а?
But how do you decide which pieces of literature and authors to include into the textbooks?
Shien leerina komissi, cwa qietashuo ju shun?
Шен лерина комисси, цхьа кхеташо ю шун?
Do you have a special commission, some council?
Beerashna qovduosh jolu pro'izvedeniesh uggarie hwalxa isbaehwallin meexalla jolush xila jieza.
Берашна кховдош йолу произведенеш уггаре хьалха исбаьхьаллин мехалла йолуш хила еза.
Stories offered to children should have, first of all, artistic importance.
Xalaxietash delahw a, hinca a uchebnikash t'iehw ocu aaghuor ledara pro'izvedeniesh duqa ju.
Халахеташ делахь а, хІинца а учебникаш тІехь оцу агІор ледара произведенеш дукха ю.
Unfortunately, in that respect , there are still a lot of poor stories in textbooks.
Wabdulla: -Ahw ma -baaxxara, hwalxa partin obkom jara mylxa avtor, mylxa pro'izvedeni t'etuuxu ja ca tuuxu aella q'aastuosh.
Іабдулла: - Ахь ма-баххара, хьалха партин обком яра муьлха автор, муьлха произведени тIeтуxy я ца туху аьлла къастош.
Abdullah: - As you said, it was the Regional Committee which decided which author, which story to include and not to include.
-Hinca i daac.
-ХІинца и дац.
Now it is gone.
Amma literatura cwana neexan tidamiehw xylush ju daa'ima: wiedalan neexan.
Амма литература цхьана нехан тидамехь хуьлуш ю даима: Іедалан нехан.
But literature is always under someone’s scrutiny: government people.
Cul sovnaxa cwa avtor juq'avaxiiticha, recenzentuo, i vajn toobanax vaac, juq'ara dwaavaaqqa oolii, jaazdo.
Цул совнаха цхьа автор юкъа вахийтича рецензенто, и вайн тобанах вац, юкъара дІаваккха олий, яздо.
Moreover, when one author is included into a book, a censor writes to remove him as he does not belong to our group.
Stegan vuochu aamalie hwaezzhina juq'ara dwaavooqqush a nislo, pro'izvedeniesh dika jelahw a.
Стеган вочу амале хьаьжжина юкъара дІавоккхуш а нисло, произведенеш дика елахь а.
Sometimes authors are removed because of their bad character, even if their story is good.
Xalaxietash delahw a, ocu tajpana saqtash dolush du.
Халахеташ делахь а, оцу тайпана сакхташ долуш ду.
Unfortunately, there are such kinds of drawbacks.
Syega xaetticha, uchebnikana pro'izvedeni swaq'aastuosh cwa kriterii xila jieza -cynan maewna a, isbaehwallin aaghuo a.
Соьга хаьттича, учебникана произведени схьакъастош цхьа критерий хила еза - цуьнан маьІна а, исбаьхьаллин агІо а.
If it was up to me, there should be one criteria for selecting a story for a textbook – its meaning and artistic quality.
Cu t'e daaxka hinca aettuonash bu vajn.
Цу тІе дахка хІинца аьттонаш бу вайн.
We have an opportunity to come to that now.
Hwalxa ooxa programmash jaazdarxuojn Sojuzie dwaa a luora, cigahw hun oolu hwovsa.
Хьалха оха программаш яздархойн Союзе дІа а лора, цигахь хІун олу хьовса.
Before, we used to submit programs to the Writers’ Union to see what they would say.
Hinca programmash juxahittuor jolush ju.
ХІинца программаш юхахІиттор йолуш ю.
Now the programs will be compiled anew.
Taxanleera programmash qaachambaacarsh dolush ju.
Таханлера программаш кхачамбацарш долуш ю.
Present day programs have many shortcomings.
Kati: -Cwa huma aaliisha,
Кати: - Цхьа хІума алийша, соцреализмо новкъарло йорий халкъан дог, халкъан са, халкъан дахар, халкъан амал ма-ярра гайта?
Kati: - Tell me one thing,
socre'alizmuo novq'arluo juorii xalq'an duog, xalq'an sa, xalq'an daaxar, xalq'an aamal ma -jarra gajta?
Кати: - Цхьа хІума алийша, соцреализмо новкъарло йорий халкъан дог, халкъан са, халкъан дахар, халкъан амал ма-ярра гайта?
did socio realism prevent writers from showing nation’s heart, nation’s soul, nation’s life and nation’s character truthfully?
Aeznash: - Juora,
Аьзнаш: - Йора, xIунда йора эр ду ас.
Aznash: - It did,
hunda juora eer du as.
Аьзнаш: - Йора, xIунда йора эр ду ас.
I will say why it did
-Ghiehhwachul juora.
- ГІеххьачул йора.
– It did quite a lot.
Kati: - Qechu q'aemniex bolchu jaazdarxuoshna cuo novq'arluo ca juora, aella xieta suuna.
Кати: - Кхечу къаьмнех болчу яздархошна цо новкъарло ца йора, аьлла хета суна.
Kati: - I think that it did not hinder writers of other nationalities.
As c'e jaeqqinchu Sidikbekovn pro'izvedeniehw socre'alizm jaac.
Ас цІе яьккхинчу Сидикбековн произведенехь соцреализм яц.
There is no socio realism in the Saidbekov book I mentioned.
Aattalgha Bazorkinan pro'izvedeniehw a i ca go suuna.
АтталгІа Базоркинан произведенехь а и ца го суна.
I do not see it in the Bazorkin’s book.
T'aaqqa Sholoxovn pro'izvedeniehw gannie a ca go suuna ocu socre'alizmuo novq'arluo a jina, cynan isbaehwallin aaghuo laxjalar.
ТIaккxa Шолоховн произведенехь ганне а ца го суна оцу соцреализмо новкъарло а йина, цуьнан исбаьхьаллин агІо лахъялар.
Then, I do not see obstruction socio realism made in the Sholokhov’s book and decreased its artistic point.
Tq'a vajn literaturiehw go .
Ткъа вайн литературехь го.
But I see it in our literature.
Vajn uggarie tyella pro'izvedeni swalaaca shajna.
Вайн уггаре тоьлла произведени схьалаца шайна.
Take our best book.
Cu t'iehw cwana aaghuo soci'aljni cwa tooba ju -
Цу тIexь цхьана aгIop социальни цхьа тоба ю - уьш хьалдолу нах бу.
In it, on one side, there is a social group –
ysh hwaaldolu naax bu.
Цу тIexь цхьана aгIop социальни цхьа тоба ю - уьш хьалдолу нах бу.
they are wealthy people.
Caarna ide'ologica naaq'uostalla diesh mollanash bu.
Царна идеологица накъосталла деш молланаш бу.
And they are ideologically assisted by mullahs.
Vyysh q'ien naax bu.
Вуьйш къен нах бу.
And the other group is poor people
I q'ien naax daa'ima dikachu aaghuor gojtush bu -
И къен нах даима дикачу агІор гойтуш бу - гІиллакх цаьргахь ду, оьзда а уьш бу.
And those poor people are always shown in good light –
ghillaq caergahw du,
И къен нах даима дикачу агІор гойтуш бу - гІиллакх цаьргахь ду, оьзда а уьш бу.
they have manners,
yezda a ysh bu.
И къен нах даима дикачу агІор гойтуш бу - гІиллакх цаьргахь ду, оьзда а уьш бу.
and they are polite.
I sxema vajn tyellachu pro'izvedenieshkahw a ju.
И схема вайн тоьллачу произведенешкахь а ю.
That scheme is present in our best books as well.
Suuna i sxema ca go as c'e jaeqqinchu Sidikbekovn, Ajtmatovn, Bazorkinan .
Суна и схема ца го ас цІе яьккхинчу Сидикбековн, Айтматовн, Базоркинан.
I do not see the same scheme in the books of the authors whose names I mentioned: Sidikvekov, Aitmatov, Bazorkin.
Aeznash: -Ju hwuuna i sxema Bazorkinan a ...
Аьзнаш: - Ю хьуна и схема Базоркинан а...
Aznash: - Bazorkin does have that scheme…
-Go hwuuna, dika hwaezhcha ...
- Го хьуна, дика хьаьжча...
- You can see it if you look better.
Kati: -Suuna -m ca go,
Кати: - Суна-м ца го, собардел цкъа.
Kati: - I do not see it,
sobardiel cq'a.
Кати: - Суна-м ца го, собардел цкъа.
wait a minute.
I sxema jelahw a, cuo isbaehwallin aaghuonna novq'arluo ca jina ocu as byycuchu jaazdarxuoshna.
И схема елахь а, цо исбаьхьаллин агІонна новкъарло ца йина оцу ас буьйцучу яздархошна.
Even if that scheme is present, that did not make the writers I am talking about spoil the artistic quality of their books.
Tq'a vajn jaazdarxuoj ocu sxemi t'aehwa a bevlla, t'etaewina mollanashna a, hwaaldolchaarna a lyysh bisiniera.
Ткъа вайн яздархой оцу схеми тІаьхьа а бевлла, тІетаьІина молланашна а, хьалдолчарна а луьйш бисинера.
But our writers accepted that scheme and got engaged in a policy of vehemently decrying mullahs and wealthy people.
Politicheski zakaz qoochushjiesh xilla vajnash.
Политически заказ кхочушъеш хилла вайнаш.
Our writers were fulfilling a political order.
Doocca aelcha, vajn xalq'an qietam, juq'aralli -politicheski qi'ar laxarchu t'ieghan t'iehw dolu deela duj -tie myettu suuna hara cwaderg -vajn baalanash a, ledarluonash a.
Доцца аьлча, вайн халкъан кхетам, юкъаралли-политически кхиар лахарчу тIeгIaн тIexь долу дела дуй-те моьтту суна xIapa цхьадерг - вайн баланаш а, ледарлонаш а.
In short, I wonder whether some of the things – our problems, weak points – stem from our national mentality, and the fact that our socio – polical development is at the low level.
Hunda aelcha, vajn fe'odalizm ca xilla,
ХІунда аьлча, вайн феодализм ца хилла, капитализм ца хилла, социализм а, цхьа йолуш-йоцуш, нуьцкъаха тІеІуьттуш хІума яр-кхавайна.
Because, we have not had feudalism,
kapitalizm ca xilla,
ХІунда аьлча, вайн феодализм ца хилла, капитализм ца хилла, социализм а, цхьа йолуш-йоцуш, нуьцкъаха тІеІуьттуш хІума яр-кхавайна.
we have not had capitalism,
soci'alizm a, cwa jolush -joocush, nycq'axa t'ewyttush huma jar -qa vajna.
ХІунда аьлча, вайн феодализм ца хилла, капитализм ца хилла, социализм а, цхьа йолуш-йоцуш, нуьцкъаха тІеІуьттуш хІума яр-кхавайна.
and socialism was a system we kind of had and did not have and a kind of the system which was forced down on us.
Muusa: -Taxna ysh jerrigie cwana guljella -q hwuuna vaj dolchuohw.
Муса: - Тахна уьш ерриге цхьана гулъелла-кх хьуна вай долчохь.
Musa: -Today, they have all accumulated together at our place.
Eljbrus: -Re'alizm booxurg cwa huma du -
Эльбрус: - Реализм бохург цхьа хІума ду - иза долуш дерг ма-дарра гайтар ду.
Elbrus: - Realism means one thing –
iza dolush derg ma -darra gajtar du.
Эльбрус: - Реализм бохург цхьа хІума ду - иза долуш дерг ма-дарра гайтар ду.
it means showing reality the way it is.
Socre'alizmina t'e tyexna masiex duosh dara -i baq'derg revoljuci'onni qi'ariehw gajtar.
Соцреализмина тІе тоьхна масех дош дара - и бакъдерг революционни кхиарехь гайтар.
There were several words added to socialistic realism – displaying reality in the revolutionary development.
Occu Bazorkina shien turpalxuo Kaloj ocu revoljuci t'e swavaaluosh vara.
Оццу Базоркина шен турпалхо Калой оцу революци тІе схьавалош вара.
That Bazorkin was bringing his character Kalo to that.
Sharip: -Dierzuosh cwa xaattar dara san,
Шарип: - Дерзош цхьа хаттар дара сан, иза доккха маьІна долуш а хета суна.
Sharip: - I have one question to wrap it up
iza doqqa maewna dolush a xieta suuna.
Шарип: - Дерзош цхьа хаттар дара сан, иза доккха маьІна долуш а хета суна.
and I think it is of great importance.
Miel hu''a eeli a noxchiin muott daqqiichu q'aemniin ingalsan, waerbiin, yersiin mettanashca, ishta aala tarlahw, konkurenci jan taruo jolush baac.
Мел xIyъa эли а нохчийн мотт даккхийчу къаьмнийн ингалсан, Iаьрбийн, оьрсийн меттанашца, ишта ала тарлахь, конкуренци ян таро йолуш бац.
No matter what has been said here, the Chechen language cannot compete, if I can say so, with the languages of such big nations as English, Arabic and Russian.
Dynienahw, maxkahw hyettina hwaal a vajna dika devza,
Дуьненахь, махкахь хІоьттина хьал а вайна дика девза, нохчийн мотт рынкан мотт бац.
We know well the situation which has developed in world and in our land.
noxchiin muott rinkan muott baac.
Дуьненахь, махкахь хІоьттина хьал а вайна дика девза, нохчийн мотт рынкан мотт бац.
The Chechen language is not a market language.
Ysh a, qidersh a hweesapie iecCha, shuna muuxa xieta noxchiin mettan (tq'a t'aaqqa noxchiin q'ooman a )istoricheski xinderg, qi'ar perspektiva?
Уьш а, кхидерш а хьесапе эцча, шуна муха хета нохчийн меттан (ткъа тІаккха нохчийн кьоман а) исторически хиндерг, кхиар перспектива?
If we take that thing and other things into consideration, how do you assess the prospects of the development of the Chechen language in the future?
Abdulla: -Taxana vaj guldalar suuna meexala xieta,
Абдулла: -Тахана вай гулдалар суна мехала хета, хІунда аьлча дийцаро бен ца до гІуллакх.
Abdullah: - I think it is important that we have got together today,
hunda aelcha diicaruo bien ca do ghullaq.
Абдулла: -Тахана вай гулдалар суна мехала хета, хІунда аьлча дийцаро бен ца до гІуллакх.
because only a discussion brings about an action.
Hinca ahw dinarg ch'oogha xaattar du.
ХІинца ахь динарг чІогІа хаттар ду.
The question you have just put is an important one.
Baq'du, so tieshna vu, vaj veeshan muott qi'abahw, vaj i larbahw, t'aaqqa xir bu -q i xila ma biezza muott.
Бакъду, со тешна ву, вай вешан мотт кхиабахь, вай и ларбахь, тІаккха хир бу- кх и хила ма безза мотт.
Nevertheless, I am sure, that if we develop our language, if we look after it, then it will be a proper language.
Massaara -wilmanchasha, jaazdarxuosha, zhurnalistasha, hwiexarxuosha a gho dan dieza.
Массара - Іилманчаша, яздархоша, журналисташа, хьехархоша а гІо дан деза.
Everyone – scientists, writers, journalists and teachers must help.
T'aaqqa ghullaq xir du.
TIaккxa гIуллакх хир ду.
Then, it will work out.
Wiedaluo shien dieqarsh hwala -uohwa a qoochush dan dieza.
Іедало шен декхарш хьала-охьа а кхочуш дан деза.
The government has to execute its duties one way or the other.
Aala lae'a, kechjina juridicheski, medicinin, matematikan slovarash ju.
Ала лаьа, кечйина юридически, медицинин, математикан словараш ю.
I want to say that there are legal, medical and mathematical dictionaries prepared.
Qaachambaacarsh doocush xir jaac ysh,
Кхачамбацарш доцуш хир яц уьш, делахь а иза дика гІулч ю.
They cannot but have shortcomings,
delahw a iza dika ghulch ju.
Кхачамбацарш доцуш хир яц уьш, делахь а иза дика гІулч ю.
nonetheless, it is a good step.
Muusa: -Vaj oolu noxchiin mattahw terminash jaac.
Муса: - Вай олу нохчийн маттахь терминаш яц.
Musa: We say that there are no terms (words) in Chechen language.
Ysh ca xilaran biexk vajn wilmanchiin xieta suuna.
Уьш ца хиларан бехк вайн Іилманчийн хета суна.
I think our scientists are to blame for not having them.
Vaj noxchiin mattahw ca jaazdar du i.
Вай нохчийн маттахь ца яздар ду и.
It is because we do not write in Chechen.
Masalaa, noxchiin mattahw kniga aaraxiecna wilmancha i cwa Kati vu,
Масала, нохчийн маттахь книга арахецна Іилманча и цхьа Кати ву, ас а язйина тІаьххьарчу хенахь масех статья.
For example, Kati is the only scientist who released a book in Chechen,
as a jaazjina t'aehhwarchu xeenahw masiex statja.
Масала, нохчийн маттахь книга арахецна Іилманча и цхьа Кати ву, ас а язйина тІаьххьарчу хенахь масех статья.
and I wrote a few articles lately.
Vaj jaazjahw, xir ju -q terminologi.
Вай язъяхь, хир ю-кх терминологи.
If we write, we shall have terminology.
Kyerta dolchunna vajx dyezna du -q iza a.
Коьрта долчунна вайх доьзна ду-кх иза а.
For the most part, it depends on us.
Kati: -Vajn q'amiel optimizman noti t'iehw dierzuo lae'a suuna.
Кати: - Вайн къамел оптимизман ноти тІехь дерзо лаьа суна.
Kati: - I would like to conclude our conversation at an optimistic tone.
Vajn mattahw lielalur doocush cwa a wilma daac shuna -
Вайн маттахь лелалур доцуш цхьа а Іилма дац шуна - математика хуьлда и, физика, географи хуьлда и - муьлхха Іилма вайн маттахь дІадахьалур ду - и дан таро а хилча, и дан вайн лаам а хилча.
There is not one science which cannot be explained in Chechen –
matematika xylda i,
Вайн маттахь лелалур доцуш цхьа а Іилма дац шуна - математика хуьлда и, физика, географи хуьлда и - муьлхха Іилма вайн маттахь дІадахьалур ду - и дан таро а хилча, и дан вайн лаам а хилча.
whether it is mathematics,
fizika, ge'ografi xylda i -
Вайн маттахь лелалур доцуш цхьа а Іилма дац шуна - математика хуьлда и, физика, географи хуьлда и - муьлхха Іилма вайн маттахь дІадахьалур ду - и дан таро а хилча, и дан вайн лаам а хилча.
physics, or geography
mylxxa wilma vajn mattahw dwaadahwalur du -i dan taruo a xilcha, i dan vajn la'am a xilcha.
Вайн маттахь лелалур доцуш цхьа а Іилма дац шуна - математика хуьлда и, физика, географи хуьлда и - муьлхха Іилма вайн маттахь дІадахьалур ду - и дан таро а хилча, и дан вайн лаам а хилча.
we can have any subject in our language – if we have means and a will to do it.
Vajn muott tye'ash baac aala jish jaac wilmaniehw.
Вайн мотт тоьаш бац ала йиш яц Іилманехь.
We cannot say that our language is not adequate for science.
18-chu bweesharahw a Rossiehw wilma grekiin, latiniin mettanashkahw xilla.
18-чу бІешарахь а Россехь Іилма грекийн, латинийн меттанашкахь хилла.
In the 18th century science in Russia was in Greek and Latin languages.
Juxa t'aehwa shajn mattie daeqqina.
Юха тІаьхьа шайн матте даьккхина.
Later they put it into their language.
Taxna duqaxjolu terminash grekiin, latiniin ju.
Тахна дукхахйолу терминаш грекийн, латинийн ю.
Today, most terminology is Greek and Latin.
Delahw a kyertanig -shajn mattahw dwaahuottiina caara wilma a, hwiexar a.
Делахь а коьртаниг - шайн маттахь дІахІоттийна цара Іилма а, хьехар а.
Still most importantly they have established science and teaching in their language.
Iza vajga a dalur du.
Иза вайга а далур ду.
We can do it too.
Vajna xillarg hun du?
Вайна хилларг хІун ду?
What has happened to us?
Vaj hinccalc qoocchush veeshan la'amiehw xilla ca xilar du
Вай хІинццалц кхоччуш вешан лаамехь хилла ца хилар ду уггаре хьалха, йоьхна яьхкина заманаш, боцу аьттонаш - дуккха а ду-кх уьш...
First of all, we have not been completely independent to do what we wanted,
uggarie hwalxa, jyexna jaexkina zaamanash, boocu aettuonash -duqqa a du -q ysh ...
Вай хІинццалц кхоччуш вешан лаамехь хилла ца хилар ду уггаре хьалха, йоьхна яьхкина заманаш, боцу аьттонаш - дуккха а ду-кх уьш...
tragic times, and the lack of means – there are so many of them (reasons).
Sharip: -Barkalla, Kati.
Шарип: - Баркалла, Кати.
Sharip: - Thank you, Kati.
Barkalla taxna quzahw daaq'a laecnachaarna massaarna a.
Баркалла тахна кхузахь дакъа лаьцначарна массарна а.
Thank you everyone who participated here today.
Duqa jittina niew jiellajalaza ca jisna oolush du -q.
Дукха йиттина неІ еллаялаза ца йисна олуш ду-кх.
They say that a door which is knocked upon many times opens up.
Shuna problemash buxxiera jevzash xilar a, dan diezarg xu'ush xilar a shiekuoniehw cq'a a daacara,
Шуна проблемаш буххера евзаш хилар а, дан дезарг хууш хилар а шеконехь цкъа а дацара, тахна юха а билгалдели.
There has never been a doubt that you have been well familiar with the problems and have known what needed to have been done,
taxna juxa a bilgaldeeli .
Шуна проблемаш буххера евзаш хилар а, дан дезарг хууш хилар а шеконехь цкъа а дацара, тахна юха а билгалдели.
and that has again become obvious today.
Asha a, ooxa a, zorbaniehw bolchaara a, vaj taxana hwiexiina ghullaq daa'ima diica a, hwiexuo a dieza, nagahw sanna vaj qaanienan ojla jiesh delahw.
Аша а, оха а, зорбанехь болчара а, вай тахана хьехийна гІуллакх даима дийца а, хьехо а деза, нагахь санна вай кханенан ойла еш делахь.
You, we, and press people, should always talk about and bring up the problem we have discussed today, if we think about our future.
Noxchiin muott, literatura xu'ush, noxchiin yezdachu ghillaqash t'iehw qi'nachu naaxa dikanig bien diir daac.
Нохчийн мотт, литература хууш, нохчийн оьздачу гІиллакхаш тІехь кхиъначу наха диканиг бен дийр дац.
People who know the Chechen language and literature, and who are raised learning Chechen customs will only do the good.
Iza xa'a dieza wiedaliehw zhyepalliehw bolchaarna a.
Иза хаа деза Іедалехь жоьпаллехь болчарна а.
Those in the responsible positions in the government should know it.
Daala bierkatie dojla vajn dwaaduoluor.
Дала беркате дойла вайн дІадолор.
May God bless our initiative!